พระเจ้าอโศกมหาราชมีบทบาทสำคัญในการเผยแผ่พระพุทธศาสนาอย่างไร

อาจจะมีท่านผู้อ่านส่วนหนึ่งที่ได้อ่านชื่อบทความนี้แล้วถามด้วยความสงสัยว่าใครคือพระเจ้าอโศกมหาราช ซึ่งผู้เขียนไม่ตำหนิหรือแปลกใจแต่อย่างใด ทั้งนี้เพราะคนที่รู้จักพระเจ้าอโศกมหาราชก็คือผู้ที่ได้ร่ำเรียนตำรับตำราวิชาศีลธรรม หรือเรื่องที่เกี่ยวกับพระพุทธศาสนาและสนใจในความเป็นมา โดยสรุปก็คือมีชาวพุทธจำนวนหนึ่งที่ยังไม่รู้จักพระองค์ท่านโดยละเอียด หรือรู้จักเพียงคร่าว ๆ เท่านั้น อาจจะเป็นเพราะบ้านเมืองเราให้ความสนใจในเรื่องนี้น้อยไปสักนิด ทั้ง ๆ ที่พุทธศาสนามีกำเนิดในประเทศอินเดียซึ่งอยู่ไกลแสนไกลจากเรา แต่พุทธศาสนาก็ยังถูกเผยแผ่มายังเมืองไทยของเราได้

นับว่าเป็นโชคดีซึ่งมีบุคคลที่มีความศรัทธาในพระพุทธศาสนาเป็นอย่างยิ่งและมีความปรารถนาที่จะเผยแผ่พระพุทธศาสนาจากเมืองของตนเองไปยังที่ต่าง ๆ ให้ไกลที่สุดและมากที่สุดเท่าที่สามารถจะทำได้ ซึ่งบุคคลท่านนี้ก็คือพระเจ้าอโศกมหาราชแห่งชมพูทวีปนั่นเอง

เมื่อทรงอยู่ในวัยหนุ่มพระราชบิดาสั่งให้พระเจ้าอโศกเสด็จไปครองเมืองอุชเชนีราชธานีของแคว้นอวันตี เมืองชายแดนที่ไกลจากเมืองหลวง ซึ่งอาจจะเป็นเพราะทรงมีความปรารถนาจะมิให้มีการแย่งชิงราชสมบัติกันระหว่างพี่น้องต่างมารดา หากพระองค์สิ้นพระชนม์  เมื่อพระเจ้าพินทุสารเสด็จสวรรคต พระเจ้าอโศกก็เสด็จจากอุชเชนีกลับมายังปาฏีลีบุตร แล้วยึดอำนาจการปกครองจากเจ้าชายสุสิมะพระเชษฐาต่างพระมารดาที่พระราชบิดามอบราชสมบัติในฐานะรัชทายาท

พระนางเวทิสาเทวีเป็นพระมเหสีพระองค์แรกที่พระเจ้าอโศกทรงรักมากและทรงมีพระโอรสชื่อมหินทะ และพระธิดาชื่อสังฆมิตตา ซึ่งได้แต่งงานกับอัคคิพรหมา และมีลูกชายคือ สุมมะ ต่อมามหินทะ สังฆิตตา และสุมมะ ได้ออกบวชในพระพุทธศาสนาทั้ง ๓ องค์ พระเจ้าอโศกทรงส่งบุคคลเหล่านั้นในฐานะศาสนทายาทให้ไปเผยแผ่พระพุทธศาสนาที่ศรีลังกาได้อย่างมีประสิทธิภาพหลังจากที่ทั้ง ๓ พระองค์ทรงเป็นพุทธศาสนิกชนเช่นเดียวกับพระองค์แล้ว   

แต่ด้วยความจำเป็นและด้วยเหตุผลหลายประการพระองค์จึงยังให้การยกย่องและทะนุบำรุงศาสนาพราหมณ์และลัทธิอื่น ๆอยู่เช่นเดียวกับพระพุทธศาสนา

     พระราชกรณียกิจทางศาสโนบายที่สำคัญคือทรงถือหลักธรรมที่มุ่งชนะจิตใจของประชาชน ทรงปกครองแผ่นดินโดยทศพิธราชธรรมอย่างแท้จริง ทรงยึดเอาประโยชน์ของประชาชนเป็นที่ตั้งสำคัญเป็นประการแรก ทรงส่งเสริมกิจกรรมสาธารณูปการ และการประชาสงเคราะห์ทั่วทุกหนแห่งในทวีป

     โดยเหตุผลดังกล่าวพระองค์จึงได้รับพระราชสมัญญาว่า “มหาราช” แห่งชมพูทวีปอันกว้างใหญ่ไพศาลนั้น พระเจ้าอโศกมหาราชโปรดให้เขียนสลักจารึก ณ สถานที่ต่าง ๆ โดยข้อความที่จารึกไว้เรียกว่า “ธรรมลิปิ” แปลว่า “ลายสื่อธรรม”

     ในบั้นปลายของพระชนม์ชีพ พระเจ้าอโศกมหาราชทรงพระชราและทรงพระประชวร แต่ก็ยังทรงบริจาคและทุ่มเทพระราชทรัพย์เพื่อพัฒนาและจรรโลงพระพุทธศาสนาดังเช่นที่เคยทรงกระทำมา แม้จะทรงถูกคณะเสนาบดีและพระประยูรญาติคัดค้านห้ามปรามเพียงใดก็ตาม พระองค์ทรงเชื่อในกฎแห่งกรรมและยินดีรับกรรมที่ทรงทำมา แต่ก็ทรงปฏิบัติธรรมด้วยความเชื่อว่าหากทรงทำความดีและละวางกิเลศตัณหาได้โดยสิ้นเชิงพระองค์ก็จะทรงบรรลุธรรมในระดับที่จะทำให้พระองค์หลุดพ้นจากวงจรกรรมได้

     พระพุทธศาสนาสอนว่า “ความกตัญญูเป็นเครื่องหมายของคนดี” ดังนั้นจึงน่าที่พุทธศาสนิกชนผู้ซึ่งทราบถึงพระมหากรุณาธิคุณของพระเจ้าอโศกมหาราชควรจะถวายความกตัญญูเป็นการตอบแทนพระองค์ท่าน โดยการประพฤติปฏิบัติตนตามพระธรรมคำสอนของสมเด็จพระบรมศาสดาสัมมาสัมพุทธเจ้าและเผยแผ่พระเกียรติคุณของพระเจ้าอโศกมหาราช รวมทั้งช่วยพัฒนาและจรรโลงไว้ซึ่งพระพุทธศาสนาให้สืบทอดยืนยาวต่อไปในโลกนี้อีก... นานเท่านานเท่าที่จะเป็นไปได้

การกระทำดังกล่าวก็น่าจะเป็นการสนองพระราชประสงค์อันสำคัญของพระเจ้าอโศกมหาราชก่อนที่พระองค์ท่านจะทรงทิ้งร่างวางขันธ์... เสด็จสู่สวรรคาลัย

ประพีร์พรรณ ภาณวะวัฒน์
กรรมการบริหารข้าราชการและครูอาวุโส ของกระทรวงศึกษาธิการ