ศูนย์กลางเดิมของเมืองสุโขทัยก่อนราชวงศ์พระร่วงสถาปนาสุโขทัยเป็นราชธานีอยู่บริเวณใด

First revision: Nov.09, 2019
Last change: Oct.29, 2021
สืบค้น รวบรวม เรียบเรียง และปริวรรตโดยอภิรักษ์ กาญจนคงคา

     สุโขทัยนั้น มีความหมายอันไพเราะว่า "รุ่งอรุณแห่งความสุข"

     มีความเชื่อกันว่ากลุ่มคนไทย หรือกลุ่มที่ใช้ภาษาไทย06 (ภาษาขร้า-ไท) (ชาวจ้วง) ได้อพยพมาจากจีนตอนใต้ เข้าสู่ดินแดนสุวรรณภูมิ {ในประเทศลาวปัจจุบันก่อน เป็นชนเผ่าที่เรียกว่า ปกเลือง หรือ ปกเลิง (ตามเอกสารของ "หมิงสือลู่" ประวัติศาสตร์ราชวงศ์หมิงฉบับหอหลวง เรียกว่าชนเผ่า ปอเล่อ ก็คือ ปกเลือง หรือ ปกเลิง, คำว่า ปก หมายถึง แผ่นดินแว่นแคว้น)}08. แล้วค่อยทะยอยเข้ามา ค่อย ๆ เป็น ค่อย ๆ ไป เข้ามาในสุโขทัยและศรีสัชนาลัยปัจจุบัน
     ราว ค.ศ.936-938 มีการอพยพของคนไทชุดใหญ่ ด้วยเพราะเวียดนามได้รวมตั้งเป็นรัฐชื่อ "ไดโกเวียด (

• ทิศเหนือ - มีเมืองแพร่ เมืองม่าน เมืองพลัว เมืองหลวงพระบาง
• ทิศตะวันออก - มีเมืองสระหลวงสองแคว (บ้างก็เรียก สรลวงสองแคว) เมืองลุมบาจาย เมืองสคา เมืองเวียงจันทน์ เมืองเวียงคำ
• ทิศใต้  - มีเมืองคนที เมืองพระบาง เมืองแพรก เมืองสุพรรณภูมิ เมืองราชบุรี เมืองเพชรบุรี เมืองนครศรีธรรมราช
• ทิศตะวันตก - มีเมืองฉอด เมืองหงสาวดี

     เมืองสุโขทัย เป็นเมืองเป็นเมืองที่ขยายตัวออกมาจากเมืองเชลียง ซึ่งพ่อขุนศรีนาวนำถุม สร้างขึ้นในราวกลางพุทธศตวรรษที่ 18 เป็นเมืองสำคัญซึ่งนักวิชาการส่วนหนึ่งเชื่อว่าเป็นราชธานีหรือศูนย์กลางของแคว้นสุโขทัย ตั้งอยู่บนที่ลาดระหว่างเชิงเขาหลวงกับแม่น้ำยม ห่างจากแม่น้ำยม (ที่อยู่ทางด้านทิศตะวันออก) ประมาณ 12 กิโลเมตร ตัวเมืองสุโขทัยมีลำน้ำแม่ลำพัน ไหลผ่านทางด้านทิศตะวันออกช่วยหล่อเลี้ยงเมือง เมืองสุโขทัยในยุคเริ่มแรกจะเป็นขนาดเล็กรูปสี่เหลี่ยมตั้งอยู่ในบริเวณที่เป็นวัดพระพายหลวง ซึ่งมีพระปรางค์สามองค์เนื่องในพระพุทธศาสนาแบบมหายานอยู่กลางเมือง ส่วนเมืองสุโขทัยแห่งใหม่ซึ่งอยู่ทางตอนใต้ลงมา เป็นเมืองขนาดใหญ่ มีการวางผังเมืองอย่างซับซ้อนและสัมพันธ์กับการตั้งศาสนสถาน (แต่ผังเมืองสุโขทัยก็ไม่ได้เป็นสี่เหลี่ยมผืนผ้าเสียทีเดียว มีการเบี่ยงเล็กน้อย อาจเป้นเพราะมุมถูกบีบด้วยเพราะอยู่ใกล้เชิงเขา และผังของวัดพระพายหลวง ที่อยู่ทางทิศเหนือ) มีการจัดการน้ำอย่างเป็นระบบ สันนิษฐานว่าการสร้างเมืองสุโขทัยแห่งใหม่จะเป็นการขยายเมืองออกมาตั้งบนชัยภูมิที่เหมาะสม เนื่องจากมีจำนวนผู้คนพลเมืองเพิ่มมากขึ้น และคงสร้างขึ้นในราวครึ่งแรกของพุทธศตวรรษที่ 19 ครั้งรัชสมัยของพ่อขุนรามคำแหง.

     จากแผนที่อุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัยข้างต้น จะเห็นได้ว่ามีกำแพงล้อมรอบสามชั้น จากจารึกพ่อขุนรามคำแหง ระบุเรียกว่า "ตรีบูร"07.

• เมืองสุโขทัยนี้อุดมสมบูรณ์ เป็นศูนย์กลางทางการค้า บางขลังนี้อุดมสมบูรณ์10.
• พบแหล่งถลุงเหล็กก่อนประวัติศาสตร์  (แถบ บ้านวังหาดบ้าน บ้านตลิ่งชัน) มีแหล่งลูกปัด พบเครื่องมือหินขัด เครื่องมือเหล็ก พบกลองมโหระทึก (พบที่เชียงทอง จ.ตาก อีกด้วย) พบโลงศพหิน เป็นแหล่งอารยธรรม เป็นรอยต่อของที่ราบและที่สูง เชื่อมต่อไปยังแม่น้ำแม่ลำพัน
• เป็นที่ตั้งของชุมชนก่อนประวัติศาสตร์ ยุคเหล็กตอนปลาย
• เป็นแหล่งผลิตเครื่องมือเหล็ก พบ ขวานจะงอยปากนก ยุคเหล็กตอนปลาย ต่อเนื่องมาถึงสมัยทวารวดีอีกด้วย พบแหล่งฝังศพบริเวณนี้ พบเศษถ้วยชามเซรามิกส์
• "ต้นน้ำแม่ลำพัน" ที่ไหลผ่านเมืองสุโขทัย อันเป็นบริเวณเชิงเขาในเขตอำเภอด่านลานหอย ที่ "บ้านตลิ่งชัน" และ "บ้านวังหาด" มีชุมชนที่พบแหล่งผลิตเครื่องมือเหล็ก และแก้วที่ทำลูกปัด รวมทั้งวัตถุสำริด เช่น อาวุธ เครื่องประดับและลูกปัดหินสีที่เป็นของมาจากภายนอก มีอายุราว 2,000 ปี ลงมาจนถึงสมัยทวารวดี โดยเฉพาะของในสมัยทวารวดีเป็นพวกเหรียญเงินและทองคำที่มีลวดลายศรีวัตสะ รวมทั้งจี้ห้อยคอรูปหน้าสิงห์ ไม่เคยพบในที่อื่น ลูกปัดหินสี และลูกปัดแก้วพบกระจายกันอยู่ตามที่ต่าง ๆ ในขณะที่เชิงเขาในเขตบ้านวังหาดพบแหล่งถลุงเหล็ก เป็นบริเวณกว้าง แสดงให้เห็นว่านอกจากถลุงแล้ว ยังนำมาผลิตเป็นเครื่องมือเครื่องใช้ด้วย จึงนับเนื่องเป็นแหล่งอุตสาหกรรมโบราณแห่งหนึ่งที่สำคัญ.

เข้าสู่ยุคทวารวดี

• ที่วัดตะพานหิน (หรือสะพานหิน) ทางขึ้นใช้หินสแลปไล่ไป พบพระแบบทวารวดี เป็นพระยืนหินใหญ่สูง 3 เมตร (เป็นพระยืนแบบทวารวดีที่สูงที่สุดใหญ่ที่สุดในประเทศไทย) ปัจจุบันอยู่ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร มีพบอีกองค์เก็บไว้ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ รามคำแหง แต่ไม่สูงเท่าองค์แรก
• พบร่องอารยธรรมที่วัดสะพานหิน สามารถสันนิษฐานต่อไปได้ว่าที่สุโขทัย มีคนอยู่อาศัยมาก่อนราชวงศ์พระร่วง. โยงกับราชวงศ์ผาเมือง ซึ่งโยงกับเขมร (ดูจากวัดพระพายหลวง ศาลตาผาแดง ปรางค์เขาปู่จา) แถบนี้มีระบบการชลประทานดีที่สุด

การสร้างบ้านแปงเมืองสุโขทัย

• มักสร้างพิงภูเขา มีโซกพระแม่ย่า (ทางน้ำไว้เก็บไว้ใช้) มีการสร้างวัดเจดีย์ มีเขตอรัญญิก ทำนบเพื่อเบียงเบนน้ำ ให้ไหลเข้าไปสู่คลองส่งน้ำ ลงเข้าตรีบูร มีคูเมืองสุโขทัยทางทิศตะวันตก
• สุโขทัยแล้งในหน้าแล้ง จึงต้องมีการจัดการน้ำที่ดี มีทำนบสรีดภงส์ มีถนนพระร่วง
• ชุมชนก่อนนครรัฐสุโขทัยที่เติบโตมาจากทรัพยากรแร่ธาตุและของป่า

พัฒนาการของรัฐสุโขทัย

• ราวพศว.ที่ 6-7 มีพัฒนาการเส้นทางการค้าสายไหมทางทะเล ที่ทำให้บ้านเมืองที่เป็นเมืองท่า ชายทะเลจากอ่าวไทย มีการติดต่อแลกเปลี่ยนสินค้าของป่าและแร่ธาตุ เกิดการติดต่อสัมพันธ์กับชุมชนบ้านเมืองภายในแบบเหนือ-ใต้ เกิดเส้นทางการค้าจากบ้านเมืองในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา อันเป็นภาคกลางตอนล่างที่มีเมืองท่าค้าขายกับภายนอก จนปลายสมัยทวารวดีต่อสมัยลพบุรีใน พศว.ที่ 16-17.
• มีคนหลากหลายเข้ามามากจากจีนเป็นจีนใต้ (ไม่ใช่จีนฮั่น) จึงเกิดตำนานเรื่องอู่ทองขึ้น ด้วยไท-ลาวมีหลายชาติพันธุ์ จึงต้องมีการพัฒนาเป็นภาษาที่สามารถสื่อได้

โบราณสถานและวัดสำคัญภายในและรอบนอกเมืองสุโขทัยโบราณ

อุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย, culture55020497.wordpress.com, วันที่เข้าถึง 22 พฤศจิกายน 2562

     เมืองศรีสัชนาลัย หรือ เมืองเชลียง (มีบันทึกในพงศาวดารเมืองเหนือ เรียกเมืองศรีสัชนาลัยว่า เชียงชื่น) เดิมทีเป็นแคว้นเชลียงที่มีพัฒนาการเกิดขึ้นในราวพุทธศตวรรษที่ 16-17 ซึ่งเป็นรากฐานของการกำเนิดขึ้นของเมืองและแคว้นสุโขทัยในเวลาต่อมา เมืองเชลียงตั้งอยู่บริเวณแหลมโค้งหักศอกของแม่น้ำยม อันเป็นที่ตั้งของวัดพระศรีรัตนมหาธาตุเชลียง วัดชมชื่น และวัดเจ้าจันทร์ในปัจจุบัน ต่อมาในสมัยพ่อขุนรามคำแหงได้มีการขยายเมือง โดยสร้างเมืองขึ้นใหม่ทางทิศตะวันตก ห่างจากบริเวณเมืองเชลียงมาประมาณหนึ่งกิโลเมตรเศษ เมืองแห่งใหม่นี้มีชื่อเรียกในเวลาต่อมาว่า ศรีสัชนาลัย เมืองศรีสัชนาลัยเป็นเมืองที่มีความสำคัญรองจากเมืองสุโขทัย ถือเป็นเมืองลูกหลวง ซึ่งอยู่ในตำแหน่งที่เป็นศูนย์กลางคมนาคม มีเส้นทางติดต่อกับบ้านเมืองในลุ่มน้ำยมตอนบน และใกล้เคียงขึ้นไปทางเหนือ ได้แก่ เมืองแพร่ เมืองงาว เมืองพะเยา เมืองเชียงราย เมืองเชียงแสน ทางด้านตะวันออกติดต่อกับเมืองทุ่งยั้งและเมืองในบริเวณลุ่มน้ำน่าน โดยสามารถเดินทางต่อไปถึงลุ่มน้ำน่านตอนบน คือเมืองน่าน และผ่านออกไปลุ่มน้ำโขงเพื่อติดต่อกับเมืองหลวงพระบางได้.
     ซึ่งบริเวณวัดพระศรีรัตนมหาธาตุเชลียง วัดชมชื่น และวัดเจ้าจันทร์นั้น กรมศิลปากรได้มีการขุดค้น บริเวณใกล้เคียงสำรวจตลิ่งแม่น้ำยม เมื่อเดือน ก.ค.2536 พบกลุ่มโบราณสถาน เศษถ่าน ดินเผา ฯ อยู่ลึกลงจากผิวดินประมาณ 5-6 เมตร สันนิษฐานว่ามีอายุในช่วงพุทธศตวรรษที่ 11-15
    จากการพิเคราะห์ชั้นดิน ลักษณะการฝังศพ มีการฝังแบบดั้งเดิม (ฝังทั้งโครง) เหตุหลักฐานการวัฒนธรรมแบบทวารวดี (พ.ศ.ที่ 10-11) พิเคราะห์ชั้นดินต่อไป พบการเผาแล้วนำกระดูกบรรจุในโถ (พ.ศ.ที่ 15-16) พบโถเคลือบสีขาวคล้ายเครื่องถ้วยจีนสมัยราชวงศ์ซ้ง (พ.ศ.1503-1699) 
     สันนิษฐานว่าบริเวณวัดเจ้าจันทร์และวัดชมชื่น เป็นที่ฝังศพมาก่อน08.
     จากการศึกษากลุ่มอาคารที่ก่อด้วยอิฐสองกลุ่ม แสดงให้เห็นถึงพัฒนการชุมชนซึ่งมีการรับวัฒนธรรมแบบทวารวดี และสืบเนื่องเแลี่ยนแปลงมารับวัฒนธรรมร่วมสมัยแบบกัมพูชาโบราณ ซึ่งห็นได้จากหลุมขุดที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุเชลียง พบกระเบื้องกาบกล้วย กระเบื้องเชิงชายรูปเทพธิดา หรือนางอัปสร รูปเทวดา หลุมขุดที่วัดเจ้าจันทร์พบพระพิมพ์เนื้อโลหะทำจากดีบุกทรงเครื่องแบบพระมหากษัตริย์ วึ่งเทียบได้กับศิลปะกัมพูชาโบราณสมัยบายน08.

โบราณสถานและวัดสำคัญภายในและรอบนอกเมืองศรีสัชนาลัย

แผนที่ตัวเมืองพิษณุโลก, ที่มา: oceansmile.com, วันที่เข้าถึง 22 พฤศจิกายน 2562

     เมืองพิษณุโลก และเมืองสระหลวงสองแคว (สรลวงสองแคว) (เดิมเมืองพิษณุโลก ชื่อว่า เมืองชัยนาท ดังปรากฎในหลักฐานที่เป็นหนังสือลิลิตยวนพ่าย ที่แต่งเมื่อ พ.ศ.2031, หนังสือ "ชินกาลมณีปกรณ์" แต่งโดยพระรัตนปัญญาเถระแห่งเมืองล้านนาเมื่อ พ.ศ. 2060 และหลักฐานอื่น ๆ03) เป็นเมืองสำคัญที่ตั้งอยู่ในลุ่มแม่น้ำน่าน อันเป็นเส้นทางคมนาคมที่สำคัญของแคว้นสุโขทัย ชื่อเมือง "สองแคว" เป็นชื่อเดิมที่ปรากฎควบคู่กับเมือง "สระหลวง" ซึ่งปรากฎหลักฐานอยู่ใน ศิลาจารึกวัดศรีชุม และเป็นเมืองเกิดของพระมหาเถรศรีศรัทธาราชจุฬามณี ซึ่งเป็นเชื้อสายของพ่อขุนผาเมือง เจ้าเมืองราด และราชนัดดาของพ่อขุนนาวนำถุม กษัตริย์ผู้สร้างเมืองสุโขทัย
     ต่อมาพระมหาธรรมราชาลิไทเสด็จมาประทับที่เมืองสองแคว หลังจากนั้นกษัตริย์องค์ต่อ ๆ มาของสุโขทัย ล้วนแล้วจะมาประทับที่เมืองพิษณุโลกทั้งสิ้น ในสมัยอยุธยา เมื่อสุโขทัยตกเป็นประเทศราชของอยุธยาแล้ว กรุงศรีอยุธยาได้ส่งพระราชโอรสมาครองเมืองสองแควหลายพระองค์ 
     ในรัชกาลสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถโปรดให้ขยายตัวเมืองให้ใหญ่โตออกไป คลุมฝั่งตะวันตกของแม่น้ำน่าน และเปลี่ยนชื่อเมืองเป็น "เมืองพิษณุโลก" นับแต่นั้นเป็นต้นมา

โบราณสถานและวัดสำคัญภายในและรอบนอกเมืองสองแควหรือเมืองพิษณุโลกโบราณ

       เมืองนครชุม (เมืองที่มีพระมาก หรือพระชุม) และเมืองกำแพงเพชร05 เป็นเมืองที่ตั้งอยู่ในบริเวณที่ราบลุ่มแม่น้ำปิงตอนล่าง เมืองนครชุมเป็นหัวเมืองสำคัญในสมัยสุโขทัยที่ตั้งอยู่ริมฝั่งแม่น้ำปิงด้านทิศตะวันตก เนื่องจากเป็นชุมทางคมนาคมที่สามารถไปยังเมืองสุโขทัยซึ่งอยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือ ทางทิศเหนือตามลำน้ำปิงจะไปถึงเมืองตาก และข้ามเขาไปทางทิศตะวันตกจะไปถึงเมืองมอญ ทางด้านทิศตะวันออกจะไปถึงเมืองพิจิตร และลงใต้จะไปเมืองพระบาง04 ในเขตจังหวัดนครสวรรค์ปัจจุบันได้ ส่วนเมืองกำแพงเพชรในสมัยสุโขทัยตอนปลายสืบเนื่องมาจนถึงสมัยอยุธยานับเป็นเมืองสำคัญมาก เพราะตั้งอยู่ในจุดยุทธศาสตร์ ซึ่งเป็นเส้นทางเชื่อมต่อระหว่างดินแดนล้านนาในทางตอนเหนือกับบ้านเมืองมอญในบริเวณริมอ่าวเมาะตะมะทางด้านทิศตะวันตก.

       อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร11

โบราณสถานและวัดสำคัญภายในและรอบนอกเมืองนครชุม เมืองกำแพงเพชร และในเขตอรัญญิก

     การปกครองของแคว้นสุโขทัยสมัยโบราณนั้น มีความเป็นไปได้มากว่า เป็นแบบพระยามหานคร แบ่งเป็นเมืองหลวงและเมืองลูกหลวง มีเมืองสุโขทัยเป็นเมืองหลวง ส่วนเมืองศรีสัชนาลัย เมืองชัยนาท (พิษณุโลก หรือสระหลวงสองแคว) และเมืองกำแพงเพชร05 เป็นเมืองลูกหลวง. อย่างไรก็ตามในระยะแรกแคว้นสุโขทัยน่าจะมีรูปแบบการปกครองด้วย "ระบบเมืองคู่" คือมีผู้นำคนเดียวปกครองสองเมือง และอาจมีเมืองเล็กเมืองน้อยอื่น ๆ เป็นเมืองบริวาร

ที่มา คำศัพท์ และคำอธิบาย:

01.  จาก. ประวัติศาสตร์และศิลปะสุโขทัย, ศาสตราจารย์เกียรติคุณ สุรพล ดำริห์กุล, สำนักพิมพ์เมืองโบราณ, ISBN 978-616-465-018-3, พิมพ์ครั้งแรก, กันยายน 2562.
02.  จาก. wikipedia.org เข้าถึงเมื่อ 9 พฤศจิกายน 2562, โดย David K. Wyatt (2004), จากหนังสือ Thailand: A Short History, พิมพ์ครั้งที่ 2 สำนักพิมพ์ Silkworm Books, เชียงใหม่ หน้าที่ 32 และ Cornell Southeast Asia Program map 13th century Thailand.
03.  อาทิ จารึกวัดสรศักด์ สุโขทัย ที่กล่าวว่า เจ้าสามพระยา มีพระราชมารดาเป็นเชื้อพระวงศ์สุโขทัย เมื่อครั้งทรงพระเยาว์ได้เคยเสด็จมาทำบุญที่สุโขทัย พร้อมพระมารดา และน้า ช่วงเวลาที่ทรงเสด็จมาทำบุญที่สุโขทัย ตรงกับช่วงเวลาที่พระองค์ครองเมืองชัยนาทซึ่งเป็นเมืองในฐานะลูกหลวง ซึ่งก็คือเมืองพิษณุโลกหรือสองแควเดิมนั่นเอง.
04.  เมืองพระบาง เป็นเมืองก่อนที่สุโขทัยเป็นราชธานี เป็นชื่อเดิมของเมืองนครสวรรค์ อันเป็นเมืองหน้าด่านที่สำคัญตั้งแต่สุโขทัย จนถึงรัตนโกสินทร์ ภายหลังเรียกว่าเมืองชอนตะวัน และเปลี่ยนเป็นเมืองนครสวรรค์ในที่สุด. เมืองพระบาง ตั้งอยู่ที่บริเวณเมืองนครสวรรค์เดิม ซึ่งเป็นเมืองคู่กับเมืองคนที ซึ่งตั้งอยู่ที่บ้านโคน ริมน้ำปิง กำแพงเพชร.
05.  เมืองกำแพงเพชร อยู่ริมแม่น้ำปิง ตอนล่าง ส่วนเมืองชากังราว อยู่ริมน้ำน่าน อันเป็นคนละเมืองกัน ในหนังสือ "พงศาวดารโยนก" โดยพระยาประชากิจกรจักร์ (แช่ม บุนนาค), ตำนาน 15 ราชวงศ์, หนังสือ ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ ฉบับพิมพ์ของสำนักนายกรัฐมนตรี ฯลฯ ได้เล่าเหตุการณ์เมื่อ พ.ศ. 1994 ไว้ตรงกัน เอกสารของล้านนาได้ชี้ให้เห็นเส้นทางการยกทัพของพระเจ้าติโลกราชว่าพระองค์มาจากเขตล้านนาทางเมืองแพร่หรือเมืองน่าน ซึ่งจากทั้งสองเมืองเมื่อผ่านพื้นที่เขาสูงของล้านนาแล้วก็จะถึงที่ราบแห่งแรกคือทุ่งย้างเมืองฝาง (จ. อุตรดิตถ์) ที่อยู่บนที่ราบลุ่มแม่น้ำน่าน  เอกสารของล้านนาที่เล่าเหตุการณ์ตอนนี้เป็นหลักฐานที่สอดคล้องกับเอกสารของกรุงศรีอยุธยา ได้แก่ การบอกศักราชของเหตุการณ์เดียวกันเมื่อ พ.ศ. 1994 เป็นเรื่องสงครามครั้งแรกระหว่างพระเจ้าติโลกราชกับสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถเหมือนกัน
     เมื่อเป็นเช่นนี้จึงต้องมาพิจารณาข้อความที่พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยากล่าวไว้อย่างรวบรัดว่า “…มหาราชมาเอาเมืองชากังราวได้…” ในขณะที่เอกสารล้านนาเล่าเรื่องอย่างละเอียดว่า พระเจ้าติโลกราชได้เมืองในลุ่มแม่น้ำน่านตั้งแต่เหนือไปใต้ คือเมืองทุ่งยั้งในเขต จ. อุตรดิตถ์เมืองสองแควใน จ. พิษณุโลกและเมืองปากยมในเขต จ. พิจิตร เมืองชากังราวควรอยู่ระหว่างเมืองทุ่งยั้งกับเมืองสองแควมากกว่า (คืออยู่เหนือเมืองสองแควขึ้นไป) ได้แก่ เมืองพิชัย อ. พิชัย จ. อุตรดิตถ์ อ้างอิง: เอกสารทอดน่องท่องเที่ยว มหัศจรรย์มหาศิลาแลง เมืองกำแพงเพชร โดย สุจิตต์ วงษ์เทศ. ตุลาคม 2562 ซึ่งได้สืบค้นมาจาก silp-mag.com, วันที่เข้าถึง 24 พฤศจิกายน 2562
06.  "...การสถาปนารัฐสุโขทัยเป็นการกำเนิดรัฐของกลุ่มคนที่ใช้ภาษาไทยเป็นครั้งแรกอย่างชัดเจน แต่ก็มิได้เป็นรัฐเดียวของกลุ่มคนที่พูดภาษาไทยซึ่งสถาปนาขึ้นในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ในพุทธศตวรรษที่ 19 เพราะมีรัฐของกลุ่มคนที่ใช้ภาษาไทยอื่น ๆ เกิดขึ้นในเวลาเดียวกันด้วย เช่น ละโว้ สุพรรณภูมิ พะเยา และเชียงใหม่ เป็นต้น...", พระนามกษัตริย์สุโขทัย: ความสัมพันธ์กับเขมรโบราณ, ศานติ ภักดีคำ.
07.  โดยทั่วไปมักเข้าใจว่า ตรีบูร หมายถึง กำแพงสามชั้น คำว่า ตรีบูร แปลว่า ปราการทั้งสามในตำนานโบราณของอินเดียเล่าว่า อสูรชื่อว่า มยะหวังจะครองโลก จึงได้บำเพ็ญตบะอย่างหนักจนสามารถสร้างป้อมปราการขึ้นมาในชั้นโลก ชั้นอากาศที่กั้นระหว่างโลกและสวรรค์ และในชั้นสวรรค์ มยะได้ใช้เวทมนตร์หล่อหลอมปราการทั้งสามนี้ผนึกเป็นปราการเดียวที่แม้แต่พระอินทร์ อัคนิ หรือ วายุ ก็ไม่สามารถทำลายได้ แต่อาจถูกทำลายได้เพียงศรของพระศิวะเล่มเดียวเท่านั้น เพราะพระศิวะทรงมีฐานะเป็นเทพปศุบดีหรือนายพรานมาก่อน พระอินทร์ทรงสร้างรถศึกขึ้น มีพระพรหมบังคับรถ และพระศิวะได้ใช้ศรของพระองค์ยิงทะลุตรีบูรของอสูรมยะ ทำให้ฝ่ายเทพสามารถรบจนชนะฝ่ายอสูรได้
     ตามตำนานนี้ ตรีบูร หมายถึง กำแพงวิเศษที่เกิดขึ้นจากการหลอมรวมเอาปราการที่แข็งแกร่งทั้งสามเข้าด้วยกัน มีความหมายในเชิงสัญลักษณ์ว่า เป็นกำแพงที่ไม่อาจทำลายได้ หาได้หมายถึง กำแพงสามชั้น ไม่ ฝ่ายเมืองเชียงใหม่ก็อ้างว่า มีตรีบูร และใน กำสรวลสมุทร ก็ได้กล่าวว่า "อยุธยาไพโรจน์ใต้ ตรีบูร" แต่ทั้งสองเมืองก็หามีร่องรอยของกำแพงสามชั้นไม่ จารึกพ่อขุนรามคำแหงกล่าวถึง ตรีบูร ในเชิงสัญลักษณ์เพื่อหมายถึง กำแพงที่แข็งแกร่ง หรือ กำแพงที่ทำลายไม่ได้, (จาก "หนังสือประกอบการสัมมนา "สุโขทัยคดี" ณ ศูนย์มานุษยวิทยาสิริธร (องค์การมหาชน) ระหว่าง ก.พ.-ก.ค.63, ชื่อ: สุโขทัยคดี: ประวัติศาสตร์ จารึกศึกษา และนิรุกติประวัติ, โดย ดร.วินัย พงศ์ศรีเพียร หน้าที่ 96-97)
08.  สรุป เรียบเรียงข้อมูลจาก. matichon.co.th/education/news_248891, วันที่เข้าถึง 18 เมษายน 2563.
09.  ประมวลจากการบรรยายของ ดร.วินัย พงศ์ศรีเพียร "สุโขทัยคดี" ณ ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินทร (องค์การมหาชน ครั้งที่ 4 - 5) เมื่อ 7 พฤษภาคม 2563.
10.  การบรรยายของ อาจารย์วลัยลักษณ์ ทรงศิริ, อ.ศรีศักดิ์ วลิโภดม ใน Facebook ห้อง "สยามเทศะ โดยมูลนิธิเล็ก-ประไพ วิริยะพันธุ์", วันที่เข้าถึง 17 กรกฏาคม 2564.
11.  จาก. อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร, https://www.finearts.go.th/main/view/8215-อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร, วันทีี่เข้าถึง 27 ตุลาคม 2564.