91 ต วอย างใดท ม ล กษณะเป นเอกนคร primate city

เรอื่ งเลา เชิงวชิ าการ

โครงการการพฒั นาระบบการจัดการเครือขา ยสรา งเสริมสุขภาวะ ของคนชุมชนเมอื งในกรุงเทพมหานครเพือ่ ความเปน เมอื งสุขภาวะ

วทิ ยาลยั พัฒนามหานคร มหาวิทยาลัยนวมินทราธริ าช

คำำนำำ

ชุมุ ชนเมือื งพัฒั นาและเติบิ โตอย่า่ งรวดเร็ว็ แต่ก่ ารวางแผนยังั ไม่เ่ พียี งพอ และทันั กับั การเปลี่ย� นแปลงที่่เ� กิดิ ขึ้น�้ ทั้้ง� จากการเพิ่่ม� ขึ้น�้ ของจำ�ำ นวนประชากร ความต้อ้ งการและเข้า้ ถึงึ ทรัพั ยากร รวมถึงึ การพัฒั นาโครงสร้า้ งพื้้น� ฐาน รวมถึงึ สภาวะโรคระบาดที่่�ส่่งผลต่่อชีีวิิตความเป็็นอยู่่�ของผู้ �คนทั่่�วโลก ส่่งผลให้้เกิิด ปัญั หาด้้านเศรษฐกิจิ สังั คม และสิ่ง� แวดล้้อม รวมถึึงสุขุ ภาพด้้วย กรุงุ เทพมหานครในมุมุ ของความเป็น็ เอกนคร เมือื งหลวงที่่เ� ป็น็ ศููนย์ร์ วม ของความเจริญิ การอยู่อ�่ าศัยั ของผู้�คนเกาะเกี่�ยวกันั ด้ว้ ยประชากรหลากหลาย กลุ่�ม ในมิิติิของสุุขภาพมีีการบริิหารจััดการการทำ�ำ งานของเครืือข่่ายสุุขภาพ ทั้้�งกลไกภาครััฐและภาคประชาสัังคมในระดัับพื้้�นที่่� ให้้เชื่�อมต่่อกัับชุุมชนและ เครือื ข่่ายสุขุ ภาพที่่�สอดคล้้องกัับการบริิหารงานของกรุุงเทพมหานคร หนัังสืือเล่่มนี้้�เล่่าถึึงการดำำ�เนิินงานพััฒนาระบบการจััดการเครืือข่่าย สร้า้ งเสริมิ สุขุ ภาวะของคนในชุมุ ชนเมือื งผ่า่ นโครงการวิจิ ัยั และพัฒั นา พยายาม ให้้เห็็นรููปแบบพััฒนาศัักยภาพของเครืือข่่ายระดัับชุุมชน โดยโครงการวิิจััยมีี ส่่วนเข้้าไปมีีบทบาทในการสร้้างเสริิมสุุขภาวะของชุุมชน รวมถึึงการสร้้าง เครืือข่่ายใหม่่และพััฒนาขีีดความสามารถของกลไกภาครััฐ ภาคประชาสัังคม และภาคีีเครืือข่่ายสุุขภาพในพื้้�นที่่�กรุุงเทพมหานคร โดยเน้้นการปรัับเปลี่�ยน ข้้อจำำ�กััดที่่�มีีอยู่่�เดิิมไปสู่่�การพััฒนาระบบการจััดการเครืือข่่ายสุุขภาวะของคน ในชุมุ ชนเมือื ง และท้า้ ยสุดุ เป็น็ การเรียี นรู้�ว่าบทเรียี นจากการสร้า้ งความร่ว่ มมือื

และเตรียี มพร้อ้ มต่อ่ ยอดพัฒั นาเป็น็ “กลไกเชิงิ นโยบาย” ให้เ้ กิดิ ในการจัดั ทำ�ำ แผนงานระดัับต่า่ ง ๆ ของกรุงุ เทพมหานคร การเดินิ ทางเส้น้ ทางสายสุุขภาวะ ยัังคงอีีกไกลด้้วยพลวััตของการเปลี่่�ยนแปลง...วัันนี้้�เป็็นเพีียงการเริ่ �มต้้น คณะทำำ�งานโครงการวิิจััยมีีความมุ่ �งมั่่�นที่่�จะถอดบทเรีียนจากการดำำ�เนิิน โครงการฯ สัังเคราะห์์เป็็นองค์์ความรู้�และข้้อเสนอแนะเชิิงนโยบายด้้านการ พััฒนาระบบการจััดการเครืือข่่ายสร้้างเสริิมสุุขภาวะของคนชุุมชนเมืืองใน กรุงุ เทพมหานครเพื่่�อความเป็น็ เมืืองสุุขภาวะได้้ตามเป้้าประสงค์ท์ ี่่ก� ำำ�หนดไว้้ คณะทำำ�งานโครงการวิิจััยฯ ขอขอบคุุณผู้้�มีีส่่วนได้้ส่่วนเสีียในทุุกระดัับ ที่่�ได้้ร่่วมกัันแลกเปลี่�ยนเรีียนรู้� ให้้ข้้อคิิดเห็็น และบางส่่วนได้้ร่่วมมืือกัันปฏิิบััติิ ขัับเคลื่ �อนในกิิจกรรมต่่าง ๆ ที่่�โครงการวิิจััยฯ ได้้จััดขึ้้�นตามวาระของการ ขัับเคลื่�อนงานตามแผนงาน ทุุกท่่านถืือว่่าเป็็นส่่วนหนึ่่�งของบทเรียี นที่่�เกิิดขึ้้�น ในครั้ง� นี้้แ� ละบทเรียี นครั้ง� นี้้จ� ะเป็น็ ส่ว่ นหนึ่่ง� ที่่เ� ป็น็ พลังั การก้า้ วเดินิ แห่ง่ สุขุ ภาวะ ที่่จ� ะก้้าวไปข้า้ งหน้า้ อย่่างมั่น� คงต่อ่ ไปทั้้ง� ปัจั จุุบัันและในอนาคต คณะทำำ�งานโครงการวิจิ ัยั ฯ

สารบัญั

1 การเติิบโตของสัังคมเมืืองกับั การแสวงหาสุุขภาวะ 5

2 “สุุขภาวะ” ในมุุมมองที่่ก� ว้้างและไกลของคำำ�ว่า่ สุขุ ภาพ 7

3 “เครือื ข่า่ ย” คำ�ำ ตอบของการสร้้างสุุขภาวะ 9

4 ทางเดิินของการพัฒั นาเครืือข่่ายสุุขภาวะจะเป็น็ อย่่างไร? 13

5 Kick Off โครงการ...จากจุดุ เริ่ม� ต้้นไปสู่�่เป้้าหมาย 16 คำ�ำ ตอบของเครือื ข่่ายสุขุ ภาวะ

6 ย่่านบางพลััด...พื้้น� ที่่เ� รียี นรู้�เครืือข่า่ ยสุขุ ภาวะ 22

7 ปฏิิบัตั ิกิ ารเรีียนรู้�วิถีคี นบางพลััด... 29 จัดั การเครือื ข่่ายสุขุ ภาวะ

8 จากการดำำ�เนิินการวิิจััย... 58 สู่่ก� ารสร้า้ งและพััฒนาเครือื ข่า่ ยสุุขภาวะ มีคี วามเป็น็ ได้ห้ รืือไม่่?

บทเรียี น...บทรู้้� บนเส้้นทางสุขุ ภาวะ 69

1 การเติบิ โตของสัังคมเมืือง กับั การแสวงหาสุขุ ภาวะ

การเปลี่ �ยนแปลงไปอย่่างรวดเร็็วของสัังคมเมืืองไม่่ว่่าจะเป็็น เรื่อ� งจำ�ำ นวนผู้�คน อาคารบ้า้ นเรือื น ถนน หนทาง สิ่่ง� อำ�ำ นวยความสะดวกต่า่ ง ๆ รวมทั้้�งความเป็็นเมืือง ซึ่่�งกระจายทั่่�วประเทศไทยไม่่ได้้จำำ�กััดเพีียงแค่่ กรุุงเทพมหานคร จากเดิิมที่่�ประชากรไทยกระจายตััวอยู่่�ตามชนบทเป็็น ส่่วนใหญ่่ ประกอบอาชีีพเป็็นเกษตรกร นำำ�ไปสู่่�การเปลี่ �ยนแปลงที่่�ทุุกวัันนี้้� ประชากรเข้า้ มารวมตัวั กันั อยู่�่ในเมือื งมากขึ้น�้ ปัจั จุบุ ันั อาชีพี เกษตรกรรมเหลือื ไม่่ถึึงครึ่�งหนึ่่�ง คนประกอบอาชีีพนอกภาคเกษตรเพิ่่�มขึ้้�นอย่่างเห็็นได้ช้ ััด เช่่น ทำ�ำ งานในโรงงาน อุตุ สาหกรรม การก่อ่ สร้า้ ง ค้า้ ขายและบริกิ ารต่า่ ง ๆ นอกจาก นั้้�น ลัักษณะทางกายภาพของสัังคม ประสบการณ์์การพััฒนาและนโยบาย ของประเทศไทยที่่�ผ่่านมามัักธำำ�รงความเป็็นเอกนครของกรุุงเทพมหานคร นี่่เ� ป็็นหนึ่่�งปััจจััยในการอธิิบายความล่่าช้้าของความเป็็นเมือื งในประเทศไทย ประเทศไทยมีีรููปแบบความเป็็นเมืืองที่่�รู้้�จัักกัันดีีว่่า เมืืองโตเดี่่�ยว เมืืองเอกนคร หรืือ primate city ในทางวิิชาการ การพััฒนาทุุกด้้านทุุกเรื่�อง อยู่่�ที่�กรุุงเทพทั้้�งทางด้้านเศรษฐกิิจ สัังคม วััฒนธรรม และการเมืือง นโยบาย รััฐที่่�ผ่่านมาก็็เน้้นการพััฒนาในกรุุงเทพมหานคร จนนำำ�มาสู่่�สถานการณ์์ของ “กรุุงเทพฯ คืือประเทศไทย” ซึ่่�งนัักวิิชาการเห็็นร่่วมกัันว่่าสภาพความเป็็น เอกนครของกรุุงเทพมหานครนี้้� ส่่งผลกระทบต่่อการพััฒนาประเทศ รวมทั้้�ง ส่่งผลกระทบทางลบต่่อกรุุงเทพมหานครอีีกด้้วย ประสบการณ์์การบริิหาร จััดการกรุุงเทพมหานครในฐานะพื้้�นที่่�เมืืองแห่่งแรกในประเทศไทยถืือว่่า ประสบปััญหามากมายและสามารถนำำ�มาเป็็นการเรีียนรู้้�สำำ�หรัับการบริิหาร

เส้น้ ทางสุุขภาวะ...คนบางพลัดั

จััดการเมืืองในอนาคต ไม่่ว่่าจะเป็็นปััญหาการรองรัับของเมืือง (Carrying capacity) ที่่�เติิบโตจนเกิินความสามารถของเมืืองในการรองรัับ อีีกประเด็็น จะเป็็นเรื่ �องของการเติิบโตที่่�ไร้้แผนเชิิงรุุก การเติิบโตที่่�เกิิดขึ้้�นจึึงค่่อนข้้าง ไร้้ระเบีียบ

6

2 “สุขุ ภาวะ” ในมุมุ มองที่ก�่ ว้า้ ง

และไกลของคำำว่า่ สุุขภาพ

ในขณะเดีียวกัันสถานการณ์์ปััจจุุบัันด้้านสุุขภาพของ ประเทศไทยได้้มุ่ �งเน้้นการดำำ�เนิินนโยบายด้้านสุุขภาพด้้วยการเสริิมสร้้าง ให้้คนไทยมีีสุุขภาวะที่่�ดีี ครอบคลุุมทั้้�งด้้าน กาย ใจ สติิปััญญา และสัังคม มุ่�งเน้น้ การเสริมิ สร้า้ งการจัดั การ สุขุ ภาวะในทุกุ รููปแบบ ที่่น� ำ�ำ ไปสู่ก�่ ารมีศี ักั ยภาพ ในการจััดการสุุขภาวะที่่�ดีีได้้ด้้วยตนเอง และมุุมมองทางด้้าน “สุุขภาพ” ในมิิติิที่่�กว้้างไปกว่่าข้้อมููลความเจ็็บป่่วยทางการแพทย์์ สถานะสุุขภาพทั้้�ง บุุคคลและประชากรที่่�แตกต่่างกัันเป็็นไปตาม ปััจจััยกำำ�หนดสุุขภาพ (Determinants of health) ซึ่ง�่ เกี่ย� วข้อ้ งกับั ปัจั จัยั ทางเศรษฐกิจิ สังั คม ค่า่ นิยิ ม วััฒนธรรม การเมืือง สิ่่�งแวดล้้อม ซึ่่�งสิ่่�งเหล่่านี้้�เป็็นปััจจััยกำำ�หนดสุุขภาพ ที่่�สามารถปรัับเปลี่�ยนได้้ เรีียกว่่า “ปััจจััยทางสัังคมที่่�กำำ�หนดสุุขภาพ” โดย ถืือเป็็นปััจจััยสำำ�คััญที่่�ส่่งผลต่่อการใช้้ชีีวิิตของคนในเมืือง ซึ่่�งกลุ่�มประชากร ที่่�อยู่่�อาศััยในเมืืองมัักจะสะท้้อนที่่�มาและปััญหาที่่�แต่่ละกลุ่ �มเผชิิญอย่่าง หลากหลาย สุุขภาพของคนเมืืองจึึงเป็็นเรื่ �องที่่�ให้้ไปกว่่าเรื่ �องทางการแพทย์์ ที่่�เราคุ้�นชิิน แต่่กลัับเกี่่�ยวข้้องกัับเรื่ �องราวทางสัังคมและสิ่ �งแวดล้้อมอย่่าง หลีีกเลี่ย� งไม่ไ่ ด้้ ในมิติ ิขิ องระบบบริกิ ารสาธารณะ เช่น่ ระบบการศึึกษา ระบบสาธารณสุขุ ระบบโครงสร้้างพื้้�นฐาน และระบบการคุ้�มครองทางสัังคมอื่ �น ๆ โดยรวมใน ปััจจุุบัันของไทยนัับว่่ามีีความครอบคลุุมและมีีพััฒนาที่่�ก้้าวหน้้ามากขึ้้�นใน หลายเรื่�อง แต่่ขณะเดีียวกัันสิ่ �งที่่�ยัังคงเป็็นปััญหาอยู่่�เสมอ คืือ ปััญหาเรื่�อง คุณุ ภาพการให้บ้ ริกิ ารที่่ม� ีมี าตรฐานแตกต่า่ งกันั ระหว่า่ งพื้้น� ที่่� ระหว่า่ งหน่ว่ ยงาน

เส้น้ ทางสุุขภาวะ...คนบางพลััด

ระหว่่างกลุ่ �ม หรืือระหว่่างความสััมพัันธ์์และสถานะที่่�แตกต่่างกัันของคน ซึ่่�งส่่งผลทำำ�ให้้ประเทศไทยประสบปััญหาความเหลื่่�อมล้ำำ��ในหลากหลายมิิติิ ขณะเดีียวกััน สถานการณ์์การเปลี่่�ยนแปลงที่่�สำำ�คััญและมีีผลกระทบสููง ทั้้�งการเปลี่ �ยนแปลงโครงสร้้างประชากรที่่�ทำำ�ให้้สััดส่่วนประชากรวััยแรงงาน และวััยเด็็กลดลง มีีผู้้�สููงอายุุที่่�เพิ่่�มขึ้้�นอย่่างต่่อเนื่่�องและคาดว่่าประเทศไทย จะก้า้ วเข้า้ สู่�่ สัังคมสููงวััยระดับั สุุดยอดในปีี 2574

8

3 “เครือื ข่่าย” คำำตอบของ

การสร้้างสุขุ ภาวะ

เมืืองหลวงสู่่�ความเป็็นเมืืองสุุขภาวะ เป็็นการนิิยามสุุขภาวะ ที่่�สอดคล้้องกัับบริิบทที่่�กล่่าวมาข้้างต้้นส่่วนการพััฒนาเมืืองสุุขภาวะ จึึงหมายถึึง เมืืองที่่�เอื้้�ออำำ�นวยต่่อการสร้้างภาวะแห่่งการมีีความสุุขให้้กัับ ประชากรเมือื ง ทั้้ง� ด้า้ นสุุขภาพกายและสุุขภาพจิิต ประชากรและผู้�คนในเมือื ง มีีร่่างกายที่่�แข็็งแรงและมีีความสุุขทางจิิตใจภายใต้้บริิบทของความเป็็นอยู่่� แบบเมืือง การพััฒนาจึึงจำำ�เป็็นต้้องมีียุุทธศาสตร์์การพััฒนาที่่�ครอบคลุุม ทุุกมิิติิและทุุกด้้านการพััฒนาที่่�เกี่ �ยวข้้อง มีีความร่่วมมืือในลัักษณะประชารััฐ จากภาคส่ว่ นต่า่ ง ๆ ในรููปแบบของ “หุ้้น� ส่ว่ นการพัฒั นา” ที่่เ� ป็น็ การดำ�ำ เนินิ งาน อย่่างบููรณาการ เนื่่�องจากทุุกมิิติิการพัฒั นามีีความเกี่�ยวข้้องซึ่่ง� กันั และกันั ในแง่น่ี้้แ� ล้ว้ คำ�ำ ถามสำ�ำ คัญั ประการหนึ่่ง� เมือื งเหล่า่ นั้้น� จะพัฒั นาไป สู่่�ความยั่ �งยืืนได้้อย่่างไรในแนวทางของตััวเองซึ่่�งข้้อเสนอของการพััฒนาเมืือง สำำ�คััญที่่�ได้้มีีการเสนอต่่อสาธารณะ คืือ “การพััฒนาเมืืองที่่�นำำ�โดยท้้องถิ่่�น” กัับ “การพััฒนาเมืืองที่่น� ำำ�โดยภาคประชาสัังคม” และการจััดการระบบสุขุ ภาพและสัังคมโดยบทบาทขององค์์กรที่่�ทำำ�หน้้าที่่�หลัักในการพััฒนาเมืืองใน บริิบทของประเทศไทย คือื องค์์กรปกครองส่่วนท้อ้ งถิ่�น ขณะที่่ส� ถานการณ์ค์ วามท้า้ ทายและปัญั หาที่่ค� าดว่า่ จะส่ง่ ผลต่อ่ การพััฒนาประเทศภายใต้เ้ งื่อ� นไขโครงสร้้างประชากร สภาพสัังคม โครงสร้้าง เศรษฐกิิจ สิ่่�งแวดล้้อม ส่่งผลให้้ต้้องมีีการวางแผนให้้รอบและครอบคลุุม ในทุกุ ระดับั โดยเฉพาะการพัฒั นาทรัพั ยากรมนุษุ ย์์ ความท้า้ ทายศักั ยภาพและ

เส้้นทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลััด

คุุณภาพของประชากรไทยทุุกช่่วงวััยยัังคงเป็็นปััจจััยท้้าทายสำำ�คััญต่่อ การพััฒนาประเทศ ด้้วยสภาพปััญหาสุุขภาพที่่�เพิ่่�มขึ้้�นอย่่างต่่อเนื่่�องและ เกี่ �ยวข้้องกัับปััจจััยทางสัังคมที่่�กำำ�หนดสุุขภาพ (Social Determinants of Health; SDH) การสนับั สนุุนให้้เกิิดการพัฒั นาระบบการจััดการสุขุ ภาพในมิิติิ ทางด้้านสัังคมในระดัับพื้้�นที่่�ให้้มีีคุุณภาพและให้้ประชาชนบรรลุุสุุขภาวะ ที่่�ดีีอย่่างยั่�งยืืน จึึงได้้เกิิดแนวคิิดที่่�ต้้องการ “พััฒนาระบบการบริิหารจััดการ เครืือข่่ายและพััฒนาความร่่วมมืือเชิิงผสมผสานในการสร้้างเสริิมสุุขภาพ ให้้ครอบคลุุมประชากรในทุุกกลุ่�ม” โดยเน้้นกลุ่�มที่่�เป็็นเครืือข่่ายและผู้้�มีี บทบาทหลััก โดยเฉพาะการสร้้างความร่่วมมืือในระดัับพื้้�นที่่� ระดัับชุุมชน ให้้มีีบทบาทในการจััดการจััดการสุุขภาพ โดยเฉพาะในพื้้�นที่่�เขตเมืืองที่่�มีี ความท้้าทายต่่อการบริิหารจััดการอย่่างยิ่่�ง เพื่่�อให้้ “คนในพื้้�นที่่�เมืือง” มีบี ทบาทมากขึ้น�้ ในการจัดั การสุขุ ภาพด้ว้ ยตนเองในลักั ษณะหุ้�นส่ว่ นภาคีเี ครือื ข่่ายเพื่่�อให้้เกิิดกระบวนการเรีียนรู้ �ในการปรัับเปลี่่�ยนพฤติิกรรมสุุขภาพ การปรัับเปลี่�ยนบริิบททางสัังคม และการปรัับเปลี่�ยนโครงสร้้างในการบริิหาร จััดการระดัับพื้้�นที่่� โดยให้้ชุุมชนได้้เป็็นผู้�ปรัับเปลี่่�ยนและกำำ�หนดเอง ซึ่่�งจะก่่อให้้เกิิดความยั่ �งยืืน สอดคล้้องกัับกฎบััตรออตตาวาและแผนพััฒนา สุุขภาพแห่่งชาติิ ฉบัับที่่� 12 ซึ่่�งจะทำำ�ให้้ ชุุมชนและหน่่วยการจััดการในระดัับ พื้้�นที่่� รู้้�สึึกถึึงความเป็็นเจ้้าของ แก้้โจทย์์ที่่�เกิิดขึ้้�นในระดัับพื้้�นที่่� และสร้้าง กลไกเพื่่�อแก้้ไขสาเหตุุที่่�ยัังไปไม่่ถึึงเป้้าหมายของการสร้้างระบบสุุขภาพใน ระดัับพื้้�นที่่� โดยมีีเป้้าหมายเพื่่�อการถอดบทเรีียน และสร้้างเครืือข่่ายต้้นแบบ ให้เ้ ป็น็ ที่่เ� รียี นรู้�เพื่่อ� ที่่จ� ะขยายผลในอนาคต ตลอดจนสามารถเสนอเป็น็ ข้อ้ เสนอ แนะเชิิงนโยบายในการปรัับเปลี่ �ยนรููปแบบทางการบริิหารจััดการสุุขภาพใน ระดัับพื้้น� ที่่�เขตเมืืองได้้ แม้้ว่่าจะมีีความพยายามสร้้างแนวทาง การพััฒนาสู่่�เมืือง (กรุุงเทพมหานคร) สุุขภาวะ ทั้้�งมติิสมััชชาสุุขภาพแห่่งชาติิ ครั้�งที่่� 8 มติิที่่� 3 ระบบสุุขภาพเขตเมืือง: การพััฒนาระบบบริิการสุุขภาพอย่่างมีีส่่วนร่่วม และ ยุุทธศาสตร์์ระบบบริกิ ารสุขุ ภาพเขตเมืือง พ.ศ.2561 - 2570 จัดั ทำ�ำ ขึ้น�้ ตามมติิ

10

เส้้นทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลัดั

สมัชั ชาสุุขภาพแห่่งชาติิครั้�งที่่� 8 เรื่�อง “ระบบสุุขภาพเขตเมืือง : การพััฒนา ระบบบริิการสุุขภาพอย่่างมีีส่่วนร่่วม” รวมถึึงที่่�ผ่่านมากรุุงเทพมหานครได้้ ดำำ�เนินิ การจัดั ทำำ�แผนพััฒนากรุุงเทพมหานคร ระยะ 20 ปีี (พ.ศ.2556-2575) โดยเริ่ม� ต้น้ จากนำ�ำ แผนวิสิ ัยั ทัศั น์ข์ องประชาชนเพื่่อ� การพัฒั นากรุงุ เทพมหานคร มาเป็็นกรอบในการกำำ�หนดทิิศทางการพััฒนาเพื่่�อให้้กรุุงเทพมหานครก้้าวสู่่� การเป็น็ “มหานครแห่่งเอเชีีย”

ที่่ม� า : website ของกรุงุ เทพมหานคร //www.bangkok.go.th/main/page.php?484-

เข้้าถึงึ ข้้อมููลเมื่อ� 20 กัันยายน 2563

อีกี ทั้้ง� ปัจั จุบุ ันั ได้ม้ ีกี ารประกาศใช้ร้ ัฐั ธรรมนููญแห่ง่ ราชอาณาจักั ร ไทย พ.ศ.2560 ที่่ก� ำ�ำ หนดบทบาทและภารกิจิ ของหน่ว่ ยงานต่า่ ง ๆ ไว้อ้ ย่า่ งชัดั เจน มีีการประกาศใช้้แผนพััฒนาเศรษฐกิิจและสัังคมแห่่งชาติิ ฉบัับที่่� 12 (พ.ศ.2560-2564) เป็็นกรอบการพััฒนาประเทศ นอกจากนี้้�ประเทศไทย

11

เส้น้ ทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลััด

มีียุุทธศาสตร์์ชาติิ (พ.ศ.2561-2580) ซึ่่�งถืือเป็็นเป้้าหมายและทิิศทาง การพัฒั นาที่่ส� ำ�ำ คัญั ที่่ท� ุกุ ภาคส่ว่ นโดยเฉพาะภาคราชการต้อ้ งดำ�ำ เนินิ การให้เ้ ป็น็ ไปตามทิศิ ทางดัังกล่่าว ถึึงแม้้จะมีีความพยายามในการบริิหารจััดการข้้างต้้น แต่่การบริิหารระบบบริิการสุุขภาพอย่่างมีีส่่วนร่่วมและบทบาทของ ภาคประชาชนในการพััฒนาเมืืองสุุขภาวะการบริิหารระบบบริิการสุุขภาพ อย่่างมีีส่่วนร่่วมของผู้ �ให้้บริิการสุุขภาพที่่�อยู่่�ต่่างสัังกััดกัันนั้้�นยัังมีีอยู่่�น้้อย ทั้้�งภาครััฐ ภาคเอกชน และองค์์กรปกครองส่่วนท้้องถิ่น� การมีกี ฎหมายรองรับั การดำ�ำ เนินิ งานที่่แ� ตกต่า่ งกันั รวมถึงึ การไม่ม่ ีแี ผนยุุทธศาสตร์ก์ ารพัฒั นาระบบ บริิการสุุขภาพร่่วมกััน ทำำ�ให้้ไม่่สามารถวางแผนการจััดบริิการสุุขภาพที่่�ดีี ให้้แก่่ประชาชนได้้อย่่างครอบคลุุมและทั่่�วถึึง นอกจากนี้้�ในเขตที่่�มีีพื้้�นที่่� การปกครองรููปแบบพิิเศษ(กรุุงเทพมหานคร และพััทยา) ยัังขาดองค์์กรนำำ� ที่่�เป็็นแกนกลางในการประสานงานให้้เกิิดการทำำ�งานร่่วมกัันอย่่างแท้้จริิง ในด้้านการวางแผนและการใช้้ทรััพยากรร่่วมกัันทั้้�งด้้านบุุคลากรสุุขภาพ ระบบข้้อมููลสารสนเทศ และเครื่ �องมืืออุุปกรณ์์ทางการแพทย์์ที่่�มีีราคาสููง พบว่า่ ยัังมีนี ้อ้ ยทำำ�ให้้เกิิดการลงทุุนซ้ำำ�� ซ้อ้ นและไม่คุ่้�มค่า่ เท่่าที่่�ควร การบริิการสุุขภาพในเขตเมืืองที่่�ดำำ�เนิินงานโดยหน่่วยงานที่่� หลากหลาย ทำำ�ให้้ขาดการบููรณาการการทำำ�งานร่่วมกัันระหว่่างหน่่วยงาน ขาดกลไกการเชื่อ� มโยง ระบบการส่ง่ ต่อ่ ส่ง่ กลับั ผู้้�ป่ว่ ยที่่ช� ัดั เจน ทำ�ำ ให้ก้ ารบริหิ าร จััดการเพื่่�อให้เ้ กิิดการพััฒนาระบบสุขุ ภาพเขตเมืืองอย่่างมีสี ่่วนร่่วมมีขี ้้อจำ�ำ กััด ทั้้�งในด้้านความแตกต่่างของนโยบาย และทิิศทางการดำำ�เนิินงานของแต่่ละ หน่่วยงาน โครงสร้้างพื้้�นฐาน รวมถึึงเรื่�องการบริิหารจััดการและการเบิิกจ่่าย งบประมาณด้้านสุุขภาพ แสดงให้้เห็็นถึึงการไม่่มีีความเป็็นเจ้้าของของระบบ สุุขภาพเขตเมืืองโดยรวม ทำำ�ให้้ระบบสุุขภาพโดยรวมได้้รัับการพััฒนาไปแบบ ไร้้ทิิศทาง จนมีีผลทำำ�ให้้ประชาชนที่่�อยู่่�ในพื้้�นที่่�เขตเมืืองนั้้�น มีีความเสี่�ยงด้้าน สุุขภาพอย่า่ งหลีกี เลี่ย� งได้ย้ าก

12

4 ทางเดินิ ของการพััฒนา เครือื ข่า่ ยสุขุ ภาวะจะเป็น็ อย่า่ งไร?

ท่า่ มกลางบริบิ ทของสังั คมเมือื งที่่บ� รรจุปุ ัญั หามากมายทั้้ง� ปัญั หา ดั้้�งเดิิมและปััญหาและความท้้าทายใหม่่...วิิธิิคิิดเพื่่�อพััฒนาที่่�เป็็นทั้้�ง กระบวนการและผลลััพธ์์ อาจไม่ท่ ัันต่อ่ ปัญั หาที่่�ถาโถม อีีกทั้้�งมีคี วามท้้าทายที่่� ทั่่�วโลกต้้องตั้้�งรัับ ไม่่ว่่าจะเป็็นสัังคมที่่�กำำ�ลัังถููก Disruption โรคระบาด ที่่�สร้้างการเจ็็บป่่วย ล้ม้ ตาย ควบคุุมยาก วิิธีีคิิดและมุมุ มอง รวมถึงึ การพััฒนา แบบเดิิมอาจไม่ม่ ีพี ลังั ต่่อการเปลี่ย� นแปลงในปััจจุุบันั เมื่่�อมองในระดัับการปฏิิบััติิการพััฒนาก็็พบว่่า กลุ่�มพลัังเล็็ก ๆ ที่่�ก่่อตั้้�งขึ้้�นอย่่างเป็็นทางการ และกลุ่�มที่่�ตั้้�งขึ้้�นด้้วยความพยายามรวมกลุ่�ม แก้้ไขปััญหา เกิิดขึ้้�นมากมาย รััฐเองก็็พยายามทำำ�งานในบทบาทหน้้าที่่�เต็็ม กำำ�ลัังความสามารถ ผลลััพธ์์ของการพััฒนากลัับไม่่เกิิดมรรคผลเท่่าที่่�ควรจะ เป็น็ การขับั เคลื่อ� น “ระบบการจัดั การเครือื ข่า่ ยที่ม�่ ีีบทบาทสร้้างเสริมิ สุุขภาวะของคนในชุุมชนเมืือง” มีีเป้้าหมายในการค้น้ หาและพัฒั นารููปแบบ ของระบบสุุขภาพในระดัับพื้้�นที่่�ผ่่านการทำำ�งานของเครืือข่่ายนั้้�น โดย ดำำ�เนิินการควบคู่่�กัันไปในหลายระดัับ ทั้้�งในระดัับประเทศ ระดัับพื้้�นที่่� และ ระดัับปััจเจก และต้้องดำำ�เนิินกิิจกรรมในหลากหลายมิิติิ ไม่่ว่่าจะเป็็นมิิติิ ของการเมืือง เศรษฐกิิจ สัังคมและวััฒนธรรม โดยความร่่วมมืือจากเครืือข่่าย ทั้้�งระบบ ดัังนั้้�น มหาวิิทยาลััยนวมิินทราธิิราช โดยวิิทยาลััยพััฒนามหานคร (Institute of Metropolitan Development) ในฐานะสถาบัันอุุดมศึึกษา

เส้น้ ทางสุุขภาวะ...คนบางพลัดั

ที่่�เป็็นหน่่วยงานของรััฐอยู่่�ในกำำ�กัับของกรุุงเทพมหานคร มีีพัันธกิิจสำำ�คััญ ในการสร้้างองค์์ความรู้้� นวััตกรรมและบุุคลากร ตลอดจนเครืือข่่าย เพื่่�อการพััฒนามหานคร สอดคล้้องกัับวััตถุุประสงค์์ของมหาวิิทยาลััย ที่่�จะการพััฒนาและขัับเคลื่ �อนองค์์ความรู้้�ด้้านการบริิหารจััดการเขตเมืือง การปกครองส่่วนท้้องถิ่�นและพััฒนามหานคร โดยคำำ�นึึงถึึงประสบการณ์์และ ความพร้้อมในด้้านต่่าง ๆ ที่่�เป็็นเอกลัักษณ์์ของกรุุงเทพมหานคร จึึงได้้ดำำ�เนิินโครงการ “การพััฒนาระบบการจััดการเครืือข่่ายที่่�มีีบทบาท สร้้างเสริิมสุุขภาวะของคนในชุุมชนเมืืองในกรุุงเทพมหานคร” เป้้าหมาย หลัักเพื่่�อพััฒนาให้้เกิิดต้้นแบบระบบการจััดการเครืือข่่ายเพื่่�อเป็็นกลไกสำำ�คััญ ในการพััฒนาระบบสุุขภาพในเขตพื้้�นที่่�กรุุงเทพมหานคร และสนัับสนุุน ให้้เกิิดการปรัับทิิศทางความร่่วมมืือโดยกระบวนการมีีส่่วนร่่วมในระดัับพื้้�นที่่ � สอดคล้้องกัับข้้อมููลจากโครงการศึึกษา ทบทวน และปรัับตััวชี้ �วััดระดัับเมืือง ตามแผนพััฒนากรุุงเทพมหานคร ระยะ 20 ปีี ได้้ระบุุให้้มหาวิิทยาลััย นวมิินทราธิิราชเป็็นหน่่วยงานบริิหารจััดการงานวิิจััยเพื่่�อการพััฒนาเมืือง ในเชิิงปฏิิบััติิการแบบมีีส่่วนร่่วมของแต่่ละสำำ�นััก โดยเน้้นให้้มหาวิิทยาลััย เป็็นหน่่วยวิิเคราะห์์ปััญหาและเสนอแนะแนวทางการบริิหารงานของ เมืือง ออกแบบวิิธีีการ แนวทางการปฏิิบััติิงาน สนัับสนุุนงานนวััตกรรม การพััฒนาเมืือง และสนัับสนุุนการปฏิิบััติิการของสำำ�นัักต่่าง ๆ พััฒนางาน ด้้านการศึึกษาการบริิหารเมืืองอย่่างมีีประสิิทธิิภาพ และช่่วยเสริิม ประสิิทธิิภาพการทำำ�งานร่่วมกัับกรุุงเทพมหานคร ให้้สามารถสนัับสนุุน งานนวััตกรรมการพััฒนาเมืือง และสนัับสนุุนการปฏิิบััติิงานของสำำ�นัักต่่าง ๆ ในกรุุงเทพมหานคร ได้เ้ ป็็นอย่า่ งดีี เมื่่�อทบทวนจากเป้้าหมายและลัักษณะสำำ�คััญของโครงการนี้้� คืือ ดำำ�เนิินโครงการผ่่านกลไกการบริิหารราชการของกรุุงเทพอย่่างใกล้้ชิิด โดยอาศััยความร่่วมมืืออย่่างเป็็นทางการทางด้้านวิิชาการกัับสำำ�นัักยุุทธศาสตร์์ และประเมิินผล สำำ�นัักพััฒนาสัังคม สำำ�นัักงานเขตที่่�อยู่่�ในระดัับพื้้�นที่่� ซึ่่�งเป็็น หน่่วยงานที่่�มีีผลต่่อการพััฒนาเมืือง และคุุณภาพชีีวิิตของประชาชนใน

14

เส้้นทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลัดั

กรุุงเทพมหานคร รวมถึึงสามารถประสานกัับหน่่วยงานอื่่�นในสัังกััดของ กรุุงเทพมหานคร เพื่่�อนำำ�เอากิิจกรรมข้้อเสนอผลการศึึกษาของโครงการ ไปเชื่�อมผสานให้้สอดคล้้องกัับการจััดทำ�ำ แผนปฏิิบััติิการของกรุุงเทพมหานคร หรืือเชื่ �อมผสานกัับกลไกอื่ �น ๆ ของกรุุงเทพมหานคร ซึ่่�งการบริิหารจััดการ โครงการให้้เกิิดการขัับเคลื่ �อนไปสู่่�เป้้าหมายได้้อย่่างมีีประสิิทธิิภาพ จำำ�เป็็น ต้้องรวบรวมกลุ่ �มนัักวิิชาการและผู้ �สนใจผู้้�มีีส่่วนได้้เสีียในการขัับเคลื่่�อน เครืือข่่ายเชิิงพื้้�นที่่� เพื่่�อมาร่่วมกัันวิิเคราะห์์สถานการณ์์ของปััญหาพััฒนา องค์ค์ วามรู้� ประสานงานเพื่่อ� ทำ�ำ งานร่ว่ มกันั การสร้า้ งภาวะผู้้�นำ�ำ ในระบบสุขุ ภาพ ในระดัับพื้้�นที่่�ที่่�มีีผลต่่อระบบสุุขภาพ การพััฒนาขีีดความสามารถ การสร้้าง ความรู้้� ถอดบทเรีียนเพื่่�อค้้นหาความรู้�ในระดัับพื้้�นที่่� สร้้างบรรยากาศเชิิง นโยบายที่่�สนับั สนุุนการแลกเปลี่�ยนเครือื ข่่าย (dialogue and networking) และเผยแพร่่ผลงานของโครงการ จึึงเข้้ามาช่่วยตอบโจทย์์การบริิหารจััดการ ทางสาธารณสุุขให้้กัับกรุุงเทพฯ เพื่่�อช่่วยแก้้ไขและพััฒนาระบบเครืือข่่าย สุขุ ภาวะ รวมทั้้ง� จัดั ทำำ�ข้อ้ เสนอแนะเชิงิ นโยบายที่่เ� หมาะสมในการแก้ไ้ ขปัญั หา ของพื้้�นที่่�กรุุงเทพมหานครและเขตเมืืองต่อ่ ไป คำ�ำ ถามที่ต�่ ้้องการตอบจากหนังั สือื เล่ม่ นี้้ � จึงึ จะฉายภาพถึงึ สถานการณ์์ ในการทำำ�งานของเครืือข่่ายสุุขภาพ ทั้้�งกลไกภาครััฐและภาคประชาสัังคม ในระดัับพื้้�นที่่� ให้้เชื่่�อมต่่อกัับชุุมชนและเครืือข่่ายสุุขภาพที่่�สอดคล้้องกัับ การบริิหารงานของกรุุงเทพมหานครอย่่างมีีประสิิทธิิภาพ รููปแบบพััฒนา ศักั ยภาพของเครือื ข่า่ ยระดับั ชุมุ ชน โดยให้้เข้้ามามีีบทบาทในการสร้้างเสริมิ สุุขภาวะของชุุมชน รวมถึึงการสร้้างเครืือข่่ายใหม่่และพััฒนาขีีดความ สามารถของกลไกภาครััฐ ภาคประชาสัังคม และภาคีีเครืือข่่ายสุุขภาพ ในพื้้�นที่่�กรุุงเทพมหานคร โดยเน้้นการปรัับเปลี่่�ยนข้้อจำำ�กััดที่่�มีีอยู่่�เดิิมไป สู่่�การพััฒนาระบบการจััดการเครือื ข่า่ ยสุุขภาวะของคนในชุุมชนเมือื ง และ ท้้ายสุุดเป็็นการเรีียนรู้ �ว่่าบทเรีียนจากการสร้้างความร่่วมมืือและเตรีียม พร้้อมต่อ่ ยอดพัฒั นาเป็น็ “กลไกเชิงิ นโยบาย” ให้้เกิดิ ในการจัดั ทำ�ำ แผนงาน ระดัับต่า่ ง ๆ ของกรุงุ เทพมหานครเป็็นอย่่างไร

15

5 Kick Off โครงการ... จากจุดุ เริ่่ม� ต้้นไปสู่่�เป้า้ หมาย คำำตอบของเครือื ข่า่ ยสุขุ ภาวะ

กรอบแนวคิิดหลัักของโครงการ โครงการนี้้�ใช้้วิิธีีการวิิเคราะห์์ และการพัฒั นาเชิงิ สถาบันั (The Institutional analysis and development framework) และแนวคิิดเครืือข่่ายพัันธมิิตร (The advocacy coalition framework) มาเป็็นกรอบในการดำำ�เนิินการ เพื่่�อให้้ทราบโครงสร้้าง เชิิงปฏิิสััมพัันธ์์ระหว่่างภาคส่่วนในสัังคม ตลอดจนปััจจััยที่่�เกี่ �ยวข้้อง โดยมีี ข้้อเสนอการทำำ�งาน เชิงิ วิชิ าการ ซึ่ง�่ อาจรวบรวมข้อ้ มููลหรือื สถานการณ์ผ์ ่า่ นกรอบคำ�ำ ถามหลััก เช่่น (1) กรุุงเทพมหานคร มีีลัักษณะพื้้�นที่่�เฉพาะจึึงควรมีี ยุุทธศาสตร์์/แนวทาง กลไกที่่�เฉพาะในรููปแบบใด อย่่างไร ในระบบการ จััดการเครืือข่่ายที่่�มีีบทบาทเกี่่�ยวข้้องกัับสร้้างเสริิมสุุขภาวะของคนใน ชุุมชนเมืืองในกรุุงเทพมหานคร (2) หน่่วยงานที่่�เกี่่�ยวข้้อง โดยเฉพาะ อย่่างยิ่ �งกลไกภาครััฐและภาคประชาสัังคม จำำ�เป็็นต้้องมีีแนวทางอย่่างไร ในการบููรณาการแผนยุุทธศาสตร์์และแผนชุุมชนของตนให้้ตอบสนอง ต่่อยุุทธศาสตร์์/แนวทางหลัักของกรุุงเทพมหานครและหน่่วยงานที่่� เกี่ย�่ วข้้องในเครือื ข่า่ ยนโยบาย (3) เพื่่อ� ให้้กลไกภาครัฐั และภาคประชาสังั คม มีีขีีดความสามารถในการตอบสนองต่่อยุุทธศาสตร์์ที่่�ได้้รัับการบููรณาการ แล้้ว จำ�ำ เป็น็ ต้้องมีีกลยุทุ ธ์ใ์ นการสร้้างเสริมิ ขีีดความสามารถในการเครือื ข่า่ ย

เส้น้ ทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลัดั

ที่่�มีีบทบาทสร้้างเสริิมสุุขภาวะของคนในชุุมชนเมืืองในกรุุงเทพมหานคร อย่่างไร? การพัฒั นากระบวนการที่ส�่ อดคล้้องตามหลักั วิชิ าการ ขั้้น� ตอน สำ�ำ คัญั ของการค้น้ หาสถานการณ์ก์ ารจัดั การเครือื ข่า่ ยสุขุ ภาพในกรุงุ เทพมหานคร โดยใช้้ กระบวนการวิิเคราะห์์ตนเอง เป็็นเครื่�องมืือในการค้้นหาสถานการณ์์ เพื่่�อมุ่�งหวััง ให้้บุุคลากรกลุ่�มเป้้าหมายช่่วยกัันประเมิินองค์์กรของตนเอง (ในฐานะเครืือข่่ายทางนโยบาย) ตามกรอบแนวทางของเกณฑ์์คุุณภาพ การบริหิ ารงานภาครัฐั หลังั จากนั้้น� จะได้ค้ วามสัมั พันั ธ์ข์ องปัจั จัยั ที่่เ� กี่ย� วข้อ้ งเพื่่อ� จำ�ำ แนกความสามารถในการทำ�ำ งานร่ว่ มกันั ของกลไกภาครัฐั ภาคประชาสังั คม และเครืือข่่าย และใช้้กระบวนการทางวิิชาการและการศึึกษาวิิจััยเชิิง ปฏิบิ ัตั ิกิ ารแบบมีสี ่ว่ นร่ว่ มเนื่่อ� งจากที่่ผ� ่า่ นมากหน่ว่ ยงานสาธารณสุขุ และระบบ สุุขภาพทั้้�งหมดปรัับตััวให้้เรื่ �องของสุุขภาพเป็็นภารกิิจของทุุกคนที่่�จะต้้องมีี ส่่วนร่่วมปกป้้องตนเองให้้พ้้นจากโรคภััยไข้้เจ็็บ ส่่งเสริิมสุุขภาวะและดููแล สุุขภาพตนเอง โดยมีีเป้้าหมายสนัับสนุุนให้้องค์์ความรู้�ที่ �นำำ�ไปสู่่�การปฏิิบััติิ ที่่�เหมาะสมและสร้้างกระบวนการเรีียนรู้�ในชุุมชนต่่าง ๆ จึึงจำำ�เป็็นต้้องใช้้ การออกแบบวิจิ ััยเชิิงปฏิบิ ััติิการแบบมีสี ่่วนร่่วม เพื่่�อนำำ�ไปสู่�ก่ ารเปลี่�ยนแปลง/ พััฒนา โดยคนในชุมุ ชนมีคี วามร่่วมมืือกับั นักั วิจิ ััย การผลัักดัันและพััฒนาเป็็นกลไกเชิิงนโยบายด้้วยการพััฒนา นโยบายสาธารณะเพื่่�อสุุขภาพ เพื่่�อสร้้างความร่่วมมืือร่่วมกัันโดยเฉพาะ การนำ�ำ ข้อ้ เสนอโครงการไปผลักั ดันั ในขั้น� ตอนของการจัดั ทำำ�แผนงานระดับั ต่า่ ง ๆ ของกรุุงเทพมหานคร ทั้้ง� แผนยุุทธศาสตร์์ และแผนปฏิบิ ัตั ิิประจำ�ำ ปีี โดยอาศััย เครืือข่่ายที่่�สำำ�คััญ คืือ กรุุงเทพมหานครและมหาวิิทยาลััยนวมิินทราธิิราช นำำ�เอาแนวคิิดการพััฒนานโยบายสาธารณะเพื่่�อสุุขภาพมาเป็็นกรอบในการ ทำำ�งานด้้วย กล่่าวคืือ นโยบายสาธารณะเพื่่�อสุุขภาพ ถืือเป็็นกระบวนการ พััฒนาระบบสุุขภาพที่่�คำำ�นึึงถึึงผลกระทบของนโยบายที่่�จะมีีต่่อสุุขภาพ เป็็นนโยบายที่่�สร้้างสภาพ แวดล้้อมที่่�ส่่งผลดีีต่่อสุุขภาพของคนทุุกกลุ่ �มอย่่าง

17

เส้น้ ทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลััด

เป็็นธรรม ไม่่ก่่อให้้เกิิดภาวะ ที่่�เป็็นอัันตรายต่่อสุุขภาพโดยตรง รวมทั้้�งไม่่เป็็น อุุปสรรคต่อ่ การเข้า้ ถึึงและการได้ร้ ัับบริิการสุุขภาพ จากเรื่�องราววิธิ ีีคิิดและมุุมมองที่่�กล่่าวมาข้้างต้้น นำ�ำ มาสรุุปเป็็น กรอบแนวคิดิ ในการดำำ�เนินิ งาน ดังั นี้้ � >>ไม่ม่ ีีภาพต้น้ ฉบับั

สขุ ภาวะเขตเมือง :

พน้ื ทเ่ี ขมแข็ง ประชาชนตน่ื รู ทอ งถ่ินรวมใจ ระบบสุขภาพยั่งยืน

เสริมเสครราืองขสาขุ ยภาวะ

พชข. สนข. อสส. ผูน ำชมุ ชน กลุมหรอื เครอื ขา ยผแู ทนภาคประชาชน เอกชนวสิ าหกิจเพื่อสงั คม

ปจ จัยนำเขา กระบวนการ

ทบทวนขอมลู ทตุ ยิ ภูมิ เชน การคดั เลือกพ้นื ท่ี เผยแพรความรูแ ละส่ือสารสาธารณะ ัตว ้ีชวัด ผลผลติ ผลลัพธ • สถานการณใ นพ้ืนท่ี ดำเนินการระดบั ชมุ ชน เกบ็ ขอ มูลสถานการณส ขุ ภาวะของประชาชนในพื้นท่ี ชดุ กจิ กรรม รายงาน เครอื ขาย (ประเดน็ ปญหา / (Intervention) ในพน้ื ท่ี สถานการณแ ละ เสริมสราง สขุ ภาวะของประชาชน / • สรางกระบวนการ ปจ จัยทเ่ี ก่ียวขอ ง สขุ ภาวะระดับเขต ทรัพยากร / เครือขา ย ใน กทม. ฯลฯ) การมีสวนรว มใน กับสุขภาพ มคี วามเขมแข็ง • บทเรียน / ประสบการณ การจดั การพ้นื ที่ ของประชาชน ชัดเจน เปนรปู ธรรม การจดั ทำแผนพัฒนาชุมชน • พัฒนา / องคค วามรใู น มีความย่ังยนื การเสรมิ สรางสุขภาพ เสริมระดบั บคุ คล การจดั การ ระดับพื้นที่ และเครือขา ย ขอเสนอ • นโยบายสาธารณะ • ใหเ กดิ กลไกใน สุขภาวะ เชิงนโยบายตอ และกลไกการทำงาน การปรบั เปลี่ยน ดวยตนเอง การจัดการรูปแบบ / ของระบบสขุ ภาพใน สังคมและส่ิงแวดลอม ของชุมชน การจดั การเคือขา ย พน้ื ท่ี กทม. ใหเอ้ือตอการมีสุขภาวะ และระดับเขต • เกดิ กระบวนการเรียนรู ตนแบบ Stakeholders ระหวางองคก รภายใต กระบวน Analysis & Mapping ประเดน็ ท่มี ีผลกระทบ การเรียนรู สมั ภาษณบ ุคคล เชอื่ มโยงกบั สุขภาวะ เพ่อื พัฒนา ทม่ี ีบทบาท ระบบการจดั การ และ Focus Group ถอดบทเรยี นเพ่ือการเสรมิ สรา ง เครอื ขายเชิง องคก ร/ หนวยงาน เครือขายความรว มมือระดับกลไกเชงิ นโยบาย คุณภาพ ท่เี กีย่ วขอ ง

ส่ว่ นขั้น� ตอนการดำ�ำ เนิินงานนั้้น� มีสี ามขั้�นตอน ได้แ้ ก่่ ขั้้�นตอนที่่� 1 ขั้้�นเตรีียมดำำ�เนิินการ สำำ�รวจประเด็็นปััญหาและขอบเขตเชิิงลึึก ขั้้�นที่่� 2 เป็็นขั้�นดำำ�เนิินการ และขั้�นตอนที่่� 3 เป็็นขั้�นสรุุปผลและถอดบทเรีียน และใน แต่ล่ ะขั้น� ตอนมีรี ายละเอีียดดังั นี้้�

18

เส้น้ ทางสุุขภาวะ...คนบางพลัดั

ขั้้�นตอนที่่� 1 ขั้้�นเตรีียมดำำ�เนิินการ สำำ�รวจประเด็็นปััญหาและ ขอบเขตเชิิงลึึกอย่่างมีีส่่วนร่่วม (Exploring Problem Insight and Scoping)

ทางทีมี วิจิ ััย ทบทวนวรรณกรรม แนวคิิด ทฤษฎีี และเอกสาร ที่่�เกี่่�ยวข้้อง เช่่นถอดบทเรีียน ประสบการณ์์ การจััดทำำ�แผนพััฒนาชุุมชน การสร้้างเสริิมสุุขภาพระดัับพื้้�นที่่� โดยเน้้นศึึกษาโครงสร้้าง (structure) อำำ�นาจหน้้าที่่� (functional) กระบวนการ (process) บทบาทของผู้้�มีีส่่วนได้้ ส่ว่ นเสียี ที่่เ� กี่ย� วข้อ้ งในแต่ล่ ะกระบวนการจัดั ทำ�ำ เช่น่ สำ�ำ นักั งานเขต ผู้้�ประกอบการ ธุรุ กิจิ ด้า้ นสุขุ ภาพ ส่ว่ นราชการระดับั กรม กลไกการทำ�ำ งานของภาครัฐั (สปสช. สช. สสส.) สมาคมธุุรกิิจ สำำ�นัักงาน องค์ก์ รพััฒนาเอกชน ภาคประชาชน ฯลฯ พร้้อมกัับการค้้นหาตััวแบบ/บทเรีียน เบื้้�องต้้น ในการจััดทำำ�ข้้อเสนอแนะเชิิง นโยบายต่่อการปรัับปรุุงระบบการบริิหารจััดการเครืือข่่าย/การเชื่่�อมโยง ประสาน โครงสร้้าง กระบวนการ และจััดทำำ�ร่่างกระบวนการเสริิมสร้้างและ พััฒนาระบบการจััดการเครืือข่่ายเพื่่�อเป็็นกลไกสำำ�คััญในพััฒนาระบบสุุขภาพ ในเขตพื้้�นที่่�เมืือง (กรุุงเทพมหานคร) จากนั้้�นทำำ�การวิิเคราะห์์ชุุมชน (Community Analysis) สำำ�รวจข้้อมููลพื้้�นฐานด้้านเครืือข่่ายในการจััดการ สุุขภาวะ ทั้้�งในเชิิงปริิมาณและการสััมภาษณ์์เชิิงลึึก และนำำ�ผลการวิิเคราะห์์ ข้้อมููล เพื่่�อนำ�ำ ไปสู่�่การปรัับบทบาทการทำ�ำ งานร่่วมกัันกัับชุุมชน และภาคส่่วน ต่่าง ๆ ทบทวนเอกสารจากแหล่่งต่่าง ๆ ทั้้�งในและต่่างประเทศ ในประเด็็น โครงสร้้าง อำำ�นาจหน้้าที่่� กระบวนการการจััดทำำ�แผนชุุมชนของไทย แนวคิิด หรืือหลัักเกณฑ์์ กติิกาที่่�เกี่่�ยวข้้องกัับการสร้้างเสริิมสุุขภาพสุุขภาพ เช่่น ประกาศของคณะกรรมการสุุขภาพแห่่งชาติิที่่�เกี่ �ยวข้้องกัับนโยบายสาธารณะ กลไกการทำำ�งานของระบบสุุขภาพของไทย เช่น่ พชข. พชอ. ทบทวนแนวทาง กระบวนการเสริิมสร้้างและพััฒนาระบบการจััดการเครืือข่่ายเพื่่�อเป็็นกลไก สำำ�คััญในพััฒนาระบบสุุขภาพในเขตพื้้�นที่่�เมืืองที่่�มีีการดำำ�เนิินการแล้้วใน ต่่างประเทศจากนั้้�นทีีมวิิจััยจะทำำ�การ คััดเลืือกชุุมชนและการประเมิิน ศัักยภาพชุุมชน สำำ�รวจพื้้�นที่่�ภาคสนามในเขตพื้้�นที่่�บางพลััด เพื่่�อคััดเลืือก ชุุมชนที่่�มีีความเหมาะสมเพื่่�อเข้้าร่่วมโครงการ และสััมภาษณ์์หน่่วยงานใน

19

เส้้นทางสุุขภาวะ...คนบางพลัดั

สัังกััดกรุุงเทพฯ ที่่�เกี่ �ยวข้้องประชาสััมพัันธ์์โครงการและสร้้างความคุ้ �นเคยกัับ ชุุมชนเป้้าหมาย เพื่่�อให้้รัับทราบข้้อมููล วััตถุุประสงค์์ และวิิธีีดำำ�เนิินการของ โครงการ จัดั เก็บ็ ข้้อมููลสุขุ ภาวะในระดับั พื้้น� ที่อ�่ ย่า่ งมีีส่ว่ นร่ว่ ม โดยคณะทำ�ำ งาน เก็็บข้้อมููลเบื้้�องต้้นเพื่่�อให้้เข้้าใจสภาพสุุขภาวะทั่่�ว ๆ ไปของชุุมชนเป้้าหมาย โดยเป็น็ ลักั ษณะกระบวนการสังั เคราะห์ค์ วามรู้�ในพื้้น� ที่่� เพื่่อ� ค้น้ หา “ศักั ยภาพ” ที่่�จะก่่อให้้เกิิดความเป็็นไปได้้ที่่�จะพััฒนาเป็็นเครืือข่่ายมากกว่่าค้้นหาปััญหา และค้้นหาภาพเล็็กภาพย่่อยที่่�เชื่ �อมโยงภาพใหญ่่ สร้้างกระบวนการเรีียนรู้� และส่่งมอบทัักษะและความรู้�เป็็นของส่่วนรวม สััมภาษณ์์เชิิงลึึกด้้าน ประสบการณ์์ของผู้้�มีีส่่วนเกี่่�ยวข้้อง (Empathize) เพื่่�อหา ศัักยภาพและ Problem Insight เช่่น ผู้้�มีีบทบาทในระดัับนโยบาย ผู้้�มีีบทบาทใน ระดัับปฏิิบััติิการ ผู้้�มีีส่่วนได้้เสีียโดยมีีเป้้าหมายเพื่่�อวิิเคราะห์์ Community Organizations และทำำ�ความเข้้าใจกัับระบบความสััมพัันธ์์ต่่าง ๆ ที่่�มีีอยู่่� ในชุุมชนประชุุมกลุ่�มเฉพาะ (focus group) ในแต่่ละภาคส่่วนที่่�เกี่่�ยวข้้อง ได้แ้ ก่ ่ หน่ว่ ยงานภาครัฐั ภาคเอกชน ภาควิชิ าการ ภาคประชาสังั คม สื่่อ� มวลชน ตลอดจนฝ่่ายการเมืืองและนโยบายเพื่่�อทราบความรัับผิิดชอบ บทบาทหน้้าที่่� ปััญหาและอุุปสรรค และทำำ�ความเข้้าใจด้้านหลัักเกณฑ์์และความสำำ�คััญของ การบููรณาการด้้านสุขุ ภาพในกระบวนการบริิหารจััดการเครือื ข่า่ ย

ขั้้�นที่่� 2 ขั้้�นดำำ�เนิินการ เริ่ �มจากการประชุุมเชิิงปฏิิบััติิการ เพื่่�อชี้้�แจงทำำ�ความเข้้าใจต่่อภาคีีเครืือข่่าย เพื่่�อแนะนำำ�วััตถุุประสงค์์ของ โครงการฯ พร้้อมทั้้�งประโยชน์์ที่่�จะได้้รัับจากโครงการ และจััดการการเสวนา เพื่่�อระดมสมองต่่อ บทบาทของกรุุงเทพมหานครในการสร้้างเสริิมสุุขภาวะ ของคนในชุมุ ชนเมือื ง พร้อ้ มการสำ�ำ รวจข้อ้ มููลเบื้้อ� งต้น้ แบบสอบถาม มีีกระบวน การเสริิมสร้้างขีีดความสามารถ การพััฒนาบุุคลากรและเครืือข่่ายเพื่่�อ การพัฒั นาระบบการจัดั การเครือื ข่า่ ยและเป็น็ กลไกการปรับั เปลี่ย� นสังั คมและ สภาพแวดล้อ้ มให้เ้ อื้อ� ต่อ่ การมีสี ุขุ ภาวะ รวมทั้้ง� กิจิ กรรมอื่น� ๆ ได้แ้ ก่่ การดำ�ำ เนินิ กิิจกรรมบริิการชุุมชน กิิจกรรมเชื่ �อมต่่อชุุมชน คณะทำำ�งานวิิเคราะห์์ข้้อมููล ที่่ไ� ด้ร้ ับั พร้อ้ มเสนอแนะแนวทางแก้ไ้ ขแบบบููรณาการเพื่่อ� ตอบโจทย์ก์ ารพัฒั นา ระบบการจัดั การเครือื ข่า่ ยที่่ม� ีบี ทบาทสร้า้ งเสริมิ สุุขภาวะของคนในชุมุ ชนเมือื ง

20

เส้น้ ทางสุุขภาวะ...คนบางพลัดั

ให้้เกิิดประสิิทธิิภาพ โดยเน้้นกระบวนการสัังเคราะห์์ความรู้�ในพื้้�นที่่� เพื่่�อหา ความเป็็นไปได้้ที่่�จะพััฒนาเป็็นเครืือข่่าย โดยเฉพาะ กลไกที่่�ไม่่เป็็นทางการ กิิจกรรมเสริิมความรู้ �สร้้างสุุขภาวะและการเข้้าถึึงข่่าวสารเครืือข่่ายชุุมชน สร้้างกระบวนการเรีียนรู้�กัับสาธารณะ โดยเน้้นพััฒนาเครืือข่่ายสุุขภาพและ พัฒั นาศักั ยภาพชุมุ ชน ใช้ก้ ระบวนการกำ�ำ หนดขอบเขตและแนวทางการพัฒั นา ระบบการจัดั การเครือื ข่า่ ยฯ โดยสาธารณะ (Public Scoping) มีกี ารกลั่น� กรอง ประเด็็นด้้านสุุขภาพและการพัฒั นาระบบการจัดั การเครืือข่่าย โดยสาธารณะ (Public Screening) รวมถึงึ การประเมินิ ผลกระทบ (Assessing) และทบทวน โดยสาธารณะ (Public Review) จััดเวทีีเพื่่�อแลกเปลี่ �ยนข้้อคิิดเห็็นมุุมมอง ระหว่่างผู้้�มีีบทบาทตามกลไกระบบสุุขภาพกัับคณะทำำ�งานและผู้้�มีีส่ว่ นได้้ส่ว่ น เสีียเป็็นระยะ และพััฒนากลไกการดำำ�เนิินงาน โดยหยิิบเอาประเด็็น “ศักั ยภาพที่�่ Insight” นำ�ำ เสนอต่อ่ คณะกรรมการอำ�ำ นวยการ หรือื คณะทำ�ำ งาน กำำ�หนดเป้้าหมาย หรืือ คณะทำำ�งานจััดทำำ�แผนปฏิิบััติิราชการที่่�มีีสำำ�นััก ยุุทธศาสตร์์และประเมิินผล เป็น็ แกนกลางในการดำำ�เนินิ งานซึ่ง�่ จะอยู่่ใ� นกรอบ เวลาช่ว่ งระหว่า่ งเดือื นธันั วาคมถึงึ มกราคมของทุกุ ปี ี โดยใช้ก้ ลไกมหาวิทิ ยาลัยั นวมินิ ทราธิริ าช ในฐานะภาคีใี นการจัดั ทำำ�แผนปฏิบิ ัตั ิริ าชการกรุงุ เทพมหานคร ขั้้�นที่่� 3 ขั้้�นสรุุปผลและถอดบทเรีียน การถอดบทเรีียนเพื่่�อ การสร้า้ งเสริมิ เครือื ข่า่ ยความร่ว่ มมือื ในระดับั กลไกเชิงิ นโยบาย และจัดั ประชุมุ เชิงิ ปฏิบิ ัตั ิกิ ารระหว่า่ งระหว่า่ งเครือื ข่า่ ยองค์ก์ รภาครัฐั และเครือื ข่า่ ยนักั วิชิ าการ เครืือข่่ายภาคประชาสัังคมเพื่่�อนำำ�เสนอผลการศึึกษาต่่อเวทีีการประชุุมและ เสริิมสร้้างเครืือข่่ายแลกเปลี่่�ยนทางวิิชาการ ประสบการณ์์ มุุมมอง และ ความเป็็นไปได้้ในการบููรณาการนำำ�การไปผลการดำำ�เนิินงานไปใช้้ประโยชน์์ ในการประสานกับั กลไกการจัดั ทำ�ำ แผนปฏิบิ ัตั ิกิ ารประจำ�ำ ปีขี องกรุงุ เทพมหานคร วิิเคราะห์์และจััดทำำ�ต้้นแบบ (model) กระบวนการเรีียนรู้�ระหว่่างองค์์กร กลไกที่่�เกี่ �ยวข้้องในการนำำ�การมาใช้้ในกระบวนการพััฒนาระบบการจััดการ เครืือข่า่ ย สุุดท้้ายเป็็นการจััดทำำ�เอกสารเผยแพร่่ เช่่น หนัังสือื เอกสารแผ่่นพัับ โปสเตอร์์ และการประชาสัมั พัันธ์ผ์ ่่านสื่อ�

21

6 ย่่านบางพลัดั ... พื้้�นที่�่เรีียนรู้�เครืือข่า่ ยสุขุ ภาวะ

ย่า่ น ‘บางพลััด’ พื้้�นที่่ท� ี่่�ใกล้้กัับย่่านปิ่น่� เกล้า้ ฝั่่�งธนบุุรีี เป็็นย่่าน ชุุมชนอยู่่�อาศััยเก่่าแก่่มาก โดยมีีตำำ�นาน เล่่าขานว่่า เป็็นย่่านที่่�ผู้�คนอพยพหนีี มาอยู่่�อาศััยหลัังเสีียกรุุงศรีีอยุุธยาครั้�งที่่� 2 แก่่พม่่า เมื่่�อ พ.ศ. 2310 และได้้ เกิิดการพลััดหลงหรืือหลงหายกััน เนื่่�องจากมีีลำำ�คลองลำำ�ประโดงและมีีสวน แน่่นขนััด จนกลายเป็็นที่่�มาของชื่ �อ ‘บางพลััด’ ที่่�หมายถึึง การพลััดหลง หรือื หลงถิ่น� แต่ไ่ ม่ว่ ่า่ ตำ�ำ นานเล่า่ ขานนี้้จ� ะมีขี ้อ้ เท็จ็ จริงิ มากน้อ้ ยประการใดก็ต็ ้อ้ ง ยอมรับั ว่า่ ย่า่ นบางพลัดั เป็น็ ย่า่ นที่่ม� ีคี นอาศัยั อยู่�่ จำ�ำ นวนมาก เป็น็ ชุมุ ชนขนาดใหญ่่ ที่่ม� ีอี งค์ป์ ระกอบในการอยู่อ�่ าศัยั ครบ ทั้้ง� ตลาดสด โรงเรียี น โรงพยาบาล อีกี ทั้้ง� ยัังเป็็นย่่านที่่�เชื่ �อมต่่อกัับถนนสายหลัักหลายสาย เช่่น ถนนจรััญสนิิทวงศ์์ เชื่อ� มระหว่า่ งสี่แ� ยกบรมราชชนนีกี ับั สะพานพระราม 7 ถนนสิริ ินิ ธร เชื่อ� มระหว่า่ ง ทางแยกต่่างระดัับสิิริินธรกัับสี่่�แยกบางพลััด ถนนราชวิิถีี เชื่่�อมระหว่่าง สี่�แยกบางพลััดกัับสะพานกรุุงธน ถนนสมเด็็จพระปิ่่�นเกล้้า (ทางขนานขาเข้้า) ถนนอรุุณอมริินทร์์ เชื่ �อมระหว่่างสี่ �แยกอรุุณอมริินทร์์กัับสะพานพระราม 8 และทางพิิเศษศรีีรััช เชื่ �อมกัับถนนกาญจนาภิิเษก อีีกทั้้�ง ยัังมีีถนนสายรอง ทางลัดั ที่่�เชื่�อมไปยังั จ.นนทบุรุ ีดี ้ว้ ย พื้้�นที่่�ของเขตบางพลััดริิมฝั่ �งแม่่น้ำำ��เจ้้าพระยา อยู่่�ใกล้้ศููนย์์กลาง การบริิหารราชการแผ่่นดิินของประเทศ และเป็็นพื้้น� ที่่ท� ี่่ม� ีีอาณาณาเขตติดิ กัับ จัังหวััดนนทบุุรีี ดัังนี้้� ทิิศเหนืือ จรดอำำ�เภอบางกรวย จัังหวััดนนทบุุรีี ทิิศ ตะวัันออกจรดแม่่น้ำำ��เจ้้าพระยาทิิศใต้้ จรดถนนสมเด็็จพระปิ่่�นเกล้้าต่่อเขต บางกอกน้้อย ทิศิ ตะวันั ตก จรดถนนบรมราชชนนีตี ่อ่ เขตบางกอกน้อ้ ย

เส้น้ ทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลััด

พื้้�นที่่�ติิดริิมถนนจรััญสนิิทวงศ์์ของย่่านบางพลััด มีีความเป็็น แหล่ง่ การค้า้ แบบดั้ง� เดิมิ อาคารพาณิชิ ย์เ์ รียี งราย ชั้้น� ล่า่ งค้า้ ขาย ชั้้น� บนอยู่อ�่ าศัยั มีรี ้า้ นอาหารชื่อ� ดังั หลายแห่ง่ มีโี รงแรมเก่า่ แก่ร่ ิมิ แม่น่ ้ำ��ำ ส่ว่ นตามตรอกซอกซอย บ้า้ นเรือื นยุุคเก่า่ จะเป็น็ บ้้านสร้า้ งเองบนที่่ด� ินิ จัดั สรรส่่วนที่่เ� ป็น็ หมู่่�บ้า้ นจัดั สรร ใหม่ๆ่ จะขยับั ไปทางฝั่ง� ปิ่น�่ เกล้า้ ซึ่ง�่ จะเป็น็ บ้า้ นระดับั ไฮเอนด์ ์ตั้้ง� แต่่ 10 ล้า้ นบาท ไปจนถึึง 100 ล้้านบาท ส่่วนบ้้านระดัับกลาง จะขยัับไปทางฝั่ �ง จ.นนทบุุรีี และนิิยมใช้้คำำ�ว่่า ‘ปิ่�น่ เกล้้า-จรัญั ’

ย่า่ นบางพลััดในปััจจุุบััน

สภาพแวดล้้อมทางกายภาพของเขตบางพลััดถืือเป็็นพื้้�นที่่�ที่่�มีี ลัักษณะพิิเศษ แม้้ว่่าเป็็นเขตพื้้�นที่่�มีีขนาดไม่่ใหญ่่มากเมื่่�อเทีียบกัับเขตอื่่�น แม้้ว่่าจะอยู่่�ใกล้้ศููนย์์กลางการบริิหารราชการแผ่่นดิิน พระบรมมหาราชวััง อาคารรััฐสภา กระทรวง กรม สำำ�คััญ ศาลาว่่าการกรุุงเทพมหานคร เสาชิิงช้้า ซึ่่�งสถานที่่�สำำ�คััญเหล่่านี้้�อยู่่�ในเขตพระนครและเขตดุุสิิต (ฝั่่�งตรงข้้ามเขต บางพลัดั ซึ่ง�่ หากวัดั ระยะทางก็ถ็ ือื ว่า่ ไม่ไ่ ด้อ้ ยู่ใ�่ กล้จ้ ากศููนย์ก์ ลางของการบริหิ าร ราชการเท่่าใดนััก แต่่ด้้วยลัักษณะความใกล้้และต่่อเนื่่�องกัับพื้้�นที่่�ดัังกล่่าว ทำำ�ให้้เขตบางพลัดั เป็็นพื้้น� ที่่�ที่่�อาจไม่ไ่ ด้ร้ ับั ความสำ�ำ คััญเท่่าใดนััก สภาพที่่�ตั้ �งของเขตที่่�ติิดกัับพื้้�นที่่�ชายขอบของกรุุงเทพมหานคร ทำำ�ให้้เขตบางพลััดมีีลัักษณะเฉพาะที่่�น่่าสนใจยิ่ �ง ด้้วยความเป็็นชุุมชนเก่่าแก่่ และพื้้�นที่่�ส่่วนใหญ่่ถููกพััฒนาจนเต็็มแล้้ว แต่่ความต้้องการที่่�อยู่่�อาศััยย่่านนี้้� ยังั มีตี ่อ่ เนื่่อ� ง เพราะเดินิ ทางสะดวก ทำำ�ให้ต้ ลาดบ้า้ นมือื สองย่า่ นนี้้ม� ีคี วามคึึกคักั มาก เช่่นเดีียวกัับตลาดอพาร์์ตเมนต์์ ย่่านบางพลััดที่่�มีีซััพพลายจำำ�นวนมาก เพราะใกล้้กัับแหล่่งงานขนาดใหญ่่ของภาครััฐ ทั้้�งมหาวิิทยาลััย โรงพยาบาล อีกี ทั้้ง� ย่า่ นนี้้ย� ังั ใกล้ก้ ับั โซนอนุสุ าวรียี ์ป์ ระชาธิปิ ไตย อารียี ์์ สะพานควาย จตุจุ ักั ร

23

เส้น้ ทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลััด

ประกอบกัับการอยู่่�ในย่่านที่่�มีีอาหารการกิินครบครััน จึึงทำำ�ให้้คนที่่�ต้้องมา ทำำ�งานในพื้้น� ที่่ใ� กล้เ้ คียี ง นิิยมอยู่�่อาศััยย่่านบางพลััด นอกจากนี้้ค� วามที่่ใ� กล้แ้ หล่ง่ งาน และแหล่ง่ เชิงิ พาณิชิ ย์ข์ นาดใหญ่่ ในย่่านปิ่่�นเกล้้า ทำำ�ให้้ย่่านบางพลััด มีตี ลาดคอนโดมิิเนีียมเกิิดขึ้้�นมาก่่อนแล้้ว เพราะรองรัับความต้้องการกลุ่ �มคนที่่�ทำำ�งานย่่านนี้้�และเคยอยู่่�อพาร์์ทเมนท์์ ให้้ขยัับมามีีที่่�อยู่่�อาศััยเป็็นของตััวเอง แต่่เมื่่�อมีีรถไฟฟ้้า MRT สายสีีน้ำำ��เงิิน ส่่วนต่่อขยาย บางซื่ �อ-ท่่าพระ ก็็จะยิ่ �งทำำ�ให้้ตลาดคอนโดมิิเนีียมย่่านบางพลััด มีีโอกาสขยายตััวมากขึ้้�น ในเขตบางพลััด มีีสถานที่่�ที่่�เป็็นแหล่่งศิิลปะวััฒนธรรมและ ศาสนาสถาน แหล่่งรวมความเชื่�อ จำำ�นวนมาก สะท้้อนจากพื้้�นที่่�เขตที่่�มีีขนาด เล็็กแต่่ประกอบด้้วยศาสนสถานจำำ�นวนมาก เขตบางพลััด ถืือเป็็นเขตที่่�มีี ความหลากหลายทางวััฒนธรรม โดยมีีศาสนสถาน แบ่่งเป็็นวััด 23 วััด มััสยิิด 2 แห่่ง และศาลเจ้า้ 2 แห่ง่ โครงการวิจิ ัยั ได้ด้ ำ�ำ เนินิ การโดยอาศัยั กระบวนการการมีสี ่ว่ นร่ว่ ม ซึ่่�งการมีีส่่วนร่่วมถืือเป็็นประเด็็นท้้าทายสำ�ำ คััญในการบริิหารจััดการพื้้�นที่่�ของ กรุุงเทพมหานคร กลไกในการบริิหารประเทศที่่�เปิิดกว้้างให้้ประชาชนมีีสิิทธิิ ในการรับั รู้�ข้อมููลข่า่ วสาร สิทิ ธิใิ นการเข้า้ ร่ว่ มในการบริหิ ารขององค์ก์ รปกครอง ส่่วนท้้องถิ่่�น ซึ่่�งดำำ�เนิินการผ่่านเวทีีรัับฟัังความคิิดเห็็นในรููปแบบต่่าง ๆ โดยในแผนพััฒนากรุุงเทพมหานคร ระยะ 20 ปีี (พ.ศ.2556 - 2575) ได้้ กำ�ำ หนดประเด็น็ ยุทุ ธศาสตร์ย์ ่อ่ ยเพื่่อ� รองรับั ความท้า้ ทาย ดังั กล่า่ ว คือื ประเด็น็ ยุุทธศาสตร์์ ย่อ่ ย “เมืืองธรรมาภิบิ าล” โดยมีคี วามคาดหวัังว่่ากรุุงเทพมหานคร จะมีีเวทีีริิเริ่ �มนโยบายและตรวจสอบการทำำ�งานของกรุุงเทพมหานคร ซึ่่�ง มุ่ �งหวัังให้้มีีกลไกและกระบวนการที่่�เปิิดโอกาสให้้ประชาชนเข้้ามามีีส่่วนร่่วม ในการกำำ�หนดทิิศทาง การพััฒนา กำำ�หนดกิิจกรรมโครงการดำำ�เนิินงาน การดำำ�เนิินการผ่่านกลไกอื่่�น ๆ นอกเหนืือไปจากกลไกเชิิงสถาบัันตาม

24

เส้น้ ทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลัดั

โครงสร้้างการบริิหารราชการของกรุุงเทพมหานครยัังไม่่สามารถตอบสนอง หรือื เพียี งพอต่อ่ การบรรลุเุ ป้า้ หมาย โดยโครงการนี้้จ� ึึงเน้น้ การทำ�ำ งานแนวราบ ที่่�อาศััยการขัับเคลื่ �อนชุุมชนทุุกชุุมชนให้้เข้้าร่่วมโครงการซึ่่�งประกอบด้้วย ชุมุ ชนที่่อ� ยู่ใ�่ นเขตบางพลัดั ทั้้ง� 4 แขวง รวมทั้้ง� สิ้น� 48 ชุมุ ชน ได้แ้ ก่แ่ ขวงบางพลัดั แขวงบางอ้้อ แขวงบางบำำ�หรุแุ ละแขวงบางยี่�ขััน

สุุขภาวะบางพลัดั เป้้าหมายชัดั พื้้�นที่่�พร้อ้ ม

จากสถานการณ์์ความจำำ�เป็็น โจทย์์ที่่�ต้้องการคำำ�ตอบ จนมาถึึง การเป้า้ หมายการวิจิ ัยั และได้พ้ ื้้น� ที่่น� ำ�ำ ร่อ่ งการพัฒั นาระบบการจัดั การเครือื ข่า่ ย สร้้างเสริิมสุุขภาวะของคนชุุมชนเมืือง สิ่่�งที่่�โครงการวิิจััยต้้องเรีียนรู้ � เพื่่�อทำำ� ความเข้า้ ใจจากคำ�ำ ถามเหล่า่ นี้้ � คือื • ปัจั จัยั กำ�ำ หนดสุขุ ภาพคนบางพลัดั คือื อะไร? จากบริบิ ทของ บางพลััดเป็็นชุุมชนเมืืองที่่�อยู่่�ท่่ามกลางความเจริิญ เป็็นปััจจััยสำำ�คััญที่่�ส่่งผล ต่่อการใช้้ชีีวิิตของคนในเมืือง ซึ่่�งกลุ่�มประชากรที่่�อยู่่�อาศััยในเมืืองมัักจะ สะท้้อนที่่�มาและปััญหาที่่�แต่่ละกลุ่ �มเผชิิญอย่่างหลากหลาย สุุขภาพของ คนบางพลััดจึึงเป็็นเรื่�องที่่�ให้้ไปกว่่าเรื่�องทางการแพทย์์ที่่�เราคุ้�นชิิน แต่่กลัับ เกี่ �ยวข้้องกัับเรื่�องราวทางสัังคมและสิ่ �งแวดล้้อมอย่่างหลีีกเลี่ �ยงไม่่ได้้ ดัังนั้้�น การทำำ�ความเข้้าใจความรู้�ในการจััดการพื้้�นที่่� เพื่่�อนำำ�ไปสู่่�การทำำ�ความเข้้าใจ ปรากฎการณ์ข์ องเขตบางพลัดั การเห็น็ ภาพของเครืือข่า่ ย และทำำ�ความเข้้าใจ ระบบสุุขภาวะของชุมุ ชนบางพลัดั ให้เ้ ห็น็ เข้า้ ใจและนำำ�มาวางแผนการดำำ�เนินิ การตามโครงการวิิจััย • การพัฒั นาพื้้น� ที่แ�่ บบบููรณาการในเขตบางพลัดั เป็น็ อย่า่ งไร? เราต้อ้ งการทราบและทำ�ำ ความเข้า้ ใจว่า่ เขตบางพลัดั มีกี ารสร้า้ งความร่ว่ มมือื กันั ระหว่่างเครืือข่่ายหลายระดัับ ทั้้�งภาครััฐ ภาคเอกชน ฝ่่ายวิิชาการ เจ้้าหน้้าที่่�

25

เส้้นทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลัดั

หรืือหน่่วยงานทั้้�งในระดัับพื้้�นที่่�ตำำ�บล อำำ�เภอ และจัังหวััด เพื่่�อที่่�จะสามารถ นำ�ำ ไปในแก้ไ้ ขปัญั หาที่่ป� รากฏในแต่ล่ ะพื้้น� ที่่ท� ี่่ม� ีคี วามหลากหลาย ความซับั ซ้อ้ น และมีีพลวััตได้้อย่่างมีีประสิิทธิิภาพและพััฒนาความเป็็นอยู่่�ของผู้ �คนในสัังคม ให้ม้ ีชี ีวี ิติ ความเป็น็ อยู่�่ที่ด� ีขี ึ้น�้ นำ�ำ ไปสู่�่ กระบวนการวิเิ คราะห์ป์ ัญั หา กำ�ำ หนดแผน และการปฏิิบััติิบนพื้้�นที่่�จริิง เป็็นปฏิิบััติิการที่่�ต้้องใช้้กระบวนการขัับเคลื่ �อน ตามแนวทางใหม่่ภายใต้้ปฏิิสััมพัันธ์์ขององค์์ประกอบ ได้้แก่่ เข้้าใจแนวคิิด การพััฒนา แบบบููรณาการ กลไกและระบบการจััดการข้้อมููล องค์์ความรู้� ที่่�สัังเคราะห์์จากพื้้�นที่่� จากนั้้�นมาสู่่�การวางแผนในการขัับเคลื่ �อนพััฒนาและ แก้้ไขปัญั หา จากคำำ�ถามจึึงมาสู่่�การออกแบบการดำำ�เนิินการตามโครงการ วิจิ ัยั ที่บ�่ างพลัดั มุ่�งเน้น้ การใช้ก้ ารจัดั การร่ว่ ม (Co - Management) เป็น็ กลยุทุ ธ์์ ในการพััฒนาเชิิงบููรณาการที่่�เน้้นการใช้้แนวทางความร่่วมมืือให้้ความสำำ�คััญ กัับ “คน” เป็็นศููนย์์กลางและการมีีส่่วนร่่วมในการพััฒนาหรืือแก้้ไขปััญหา มุ่ �งเน้้นการมีีส่่วนร่่วมอย่่างต่่อเนื่่�องกัับกลุ่ �มคนที่่�มีีปััญหาหรืือได้้รัับผลกระทบ ต่า่ ง ๆ ในพื้้น� ที่่ห� รือื ชุมุ ชน และผู้้�มีสี ่ว่ นได้เ้ สียี (Stakeholders) หรือื ผู้�ที่เ� กี่ย� วข้อ้ ง ในหลายภาคส่่วน โดยจะเริ่ �มจากการนำำ�เอากลุ่�มคนภายในพื้้�นที่่�และชุุมชน บางพลััดมาร่่วมกัันวิิเคราะห์์ปััญหาและการแก้้ไขปััญหาที่่�ตรงกัับสภาพความ เป็็นจริิงในชุุมชนชนหรืือพื้้�นที่่� ร่่วมกัันวางแผนและกำำ�หนดทิิศทางการดำำ�เนิิน งานตามแผนงานหรืือโครงการ และปฏิิบััติิตามแผนเพื่่�อให้้บรรลุุเป้้าหมายใน การแก้้ไขปััญหาได้้ถููกต้้องตรงตามความต้้องการจริิง ซึ่่�งทั้้�งหมดนี้้�จะเป็็น การทำำ�งานร่่วมกัับ กลุ่�มผู้�ที่ �มีีส่่วนได้้ส่่วนเสีีย กลุ่�มบุุคคล องค์์กร หรืือระบบ องค์ก์ ร เช่น่ หน่ว่ ยงานหรือื องค์ก์ รภาครัฐั ที่่เ� ข้า้ ช่ว่ ยสนับั สนุนุ เครื่อ� งมือื ทุนุ และ งบประมาณ หรือื นักั วิจิ ัยั ที่่เ� ข้า้ มีชี ่ว่ ยสร้า้ งกระบวนการเรียี นรู้� การให้อ้ งค์ค์ วามรู้� ที่่�สอดคล้้องและเหมาะสมกับั บริิบทของพื้้�นที่่�ชุมุ ชน ฯลฯ และท้้ายที่่ส� ุุดนำำ�มา สู่่�การสร้้างแผนงาน แผนปฏิิบััติิการ หรืือกฎเกณฑ์์ในการดำำ�เนิินงานที่่�ไม่่ได้้ เกิิดขึ้้�นจากการตััดสิินใจของฝ่่ายใดฝ่่ายหนึ่่�งแต่่เป็็นการตััดสิินใจและแนวทาง การแก้ไ้ ขปัญั หาและแนวทางการพัฒั นาร่ว่ มกัันกับั ทุุกฝ่า่ ย

26

เส้้นทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลัดั

สิ่่�งที่่�มีีความยากและท้้าทายในการทำำ�งานที่่�บางพลััด คืือ การสร้้างกลไกความร่ว่ มมือื เพื่่อ� ดำ�ำ เนินิ การตามแผนงานโครงการวิจิ ัยั จาก การวิิเคราะห์์เบื้้�องต้้นเราพบปััจจััยเสี่ �ยงที่่�กำำ�หนดสภาวะสุุขภาพที่่�อยู่่�ในระดัับ ที่่�ต้้องแก้้ไข ส่่วนรููปแบบการพััฒนาเขตบางพลััดเป็็นรููปแบบโดยภาครััฐ มีี การบริิหารจััดการในรููปแบบเขตพื้้�นที่่� แม้้ว่่าการดำำ�เนิินการของภาครััฐจะมีี ประสิิทธิิภาพสููง แต่่พลวััตของปััญหาและความซัับซ้้อนของปััจจััยเสี่่�ยง ที่่ก� ำ�ำ หนดสภาวะสุขุ ภาพก็ม็ ีคี วามซับั ซ้อ้ นสููงมาก โดยเฉพาะสังั คมที่่ก� ำ�ำ ลังั เผชิญิ กับั โรคระบาดในระลอกต่่าง ๆ การช่ว่ ยเหลือื แก้้ไขเฉพาะกิิจเร่่งด่่วนจึึงมีคี วาม จำำ�เป็็นมากกว่่า และตลอดช่่วงระยะเวลาของการดำำ�เนิินโครงการวิิจััย อยู่่�ใน สภาวะดัังกล่่าว แต่่อย่่างไรก็็ตามแผนงานเชิิงกลยุุทธ์์ของโครงการวิิจััย ก็พ็ ยายามอย่า่ งยิ่ง� ในการปรับั เปลี่ย� นกระบวนการ ดำ�ำ เนินิ การในส่ว่ นที่่ส� ามารถ ดำำ�เนิินการได้้ และมีีมาตรการในการเข้้าถึึงชุุมชนอย่่างรััดกุุม และสิ่ �งที่่�เป็็น โจทย์์สำำ�คััญในการพััฒนาระบบการจััดการเครืือข่่ายสร้้างเสริิมสุุขภาวะของ คนบางพลัดั จึึงให้ค้ วามสำ�ำ คัญั ใน 3 ภาคีทีี่่ส� ำ�ำ คัญั คือื 1). ภาคีสี นับั สนุนุ ทางวิชิ าการ 2). ภาคีีสนัับสนุุนด้้านนโยบาย ทรััพยากร งบประมาณและกฎเกณฑ์์ ทั้้�งสอง ภาคีเี ป็น็ ภาคีที ี่่ส� นับั สนุนุ จากภายนอก และ 3). เป็น็ ภาคีภี ายในชุมุ ชนและพื้้น� ที่่� ในด้้านการสนัับสนุุนวิิชาการ เขตบางพลััดมีีมหาวิิทยาลััย นวมินิ ทราธิริ าชเป็น็ กลไกสำ�ำ คัญั ในการหนุนุ เสริมิ ชุมุ ชนอยู่แ�่ ล้ว้ ตามภารกิจิ ของ มหาวิิทยาลััยที่่�ยึึดมั่่�นว่่า มหาวิิทยาลััยนวมิินทราธิิราช เน้้นการจััดการศึึกษา การบริิการวิิชาการแก่ส่ ัังคม ที่่ส� อดคล้อ้ งกับั ความต้้องการของเมือื ง การวิจิ ัยั เพื่่�อพััฒนาศาสตร์์เขตเมืือง และการทำำ�นุุบำำ�รุุงศิิลปวััฒนธรรมและอนุุรัักษ์์ภููมิิ ปัญั ญาของกรุงุ เทพมหานคร ภายใต้ก้ ารบริหิ ารจัดั การตามหลักั ธรรมมาภิบิ าล ในด้้านภาคีีสนัับสนุุนด้้านนโยบาย ทรััพยากร งบประมาณและกฎเกณฑ์์ จะเป็น็ ภารกิจิ ของสำำ�นักั งานเขตบางพลัดั ที่่ม� ีแี ผนพัฒั นาพื้้น� ที่่อ� ยู่แ�่ ล้ว้ และภาคีี ภายในชุุมชนและพื้้�นที่่� ที่่�มีีความหลากหลายเป็็นเป้้าหมายที่่�ทางทีีมวิิจััย วางแผนในการรุกุ เพื่่อ� จะสร้า้ งความเข้ม้ แข็ง็ จากพื้้น� ที่่เ� พื่่อ� ให้ส้ ่ว่ นนี้้ม� ีคี วามพร้อ้ ม และเป็็นข้อ้ มููลที่่�สำ�ำ คััญ ที่่�จะนำ�ำ ไปเชื่อ� มกับั อัักสองภาคีที ี่่�กล่่าวมาแล้้ว

27

เส้้นทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลััด

ในช่่วงการเกิิดโรคระบาดของโควิิด กัับการเปลี่ �ยนกลยุุทธ์์ของ งานวิิจััย จึึงเริ่�มต้้นขึ้้�นจากโจทย์์ที่่�ทีีมงานระดมความคิิดกัันว่่า เราจะเข้้าใจ เข้้าถึึง เครืือข่่ายสุุขภาวะชุุมชนบางพลััดอย่่างไร? และเครืือข่่ายเหล่่านั้้�น เป็็นใครบ้้าง? มีีรููปแบบการเติิบโตอย่่างไร? มีีจุุดแข็็งจุุดอ่่อนอย่่างไร? มีีความต้้องการสนัับสนุุนอย่่างไร? แล้้วเราต้้องการคำำ�ตอบต่่อไปว่่าหากจะ บููรณาการเครืือข่่าย สร้้างความเข้้มแข็็งให้้เครืือข่่ายสุุขภาวะเหล่่านี้้�ควรมีีกระ บวนการหรืือรููปแบบใด? คำำ�ถามเหล่่านี้้� จึึงกลายมาเป็็น แผนปฏิิบััติิการวิิจััย และพััฒนาในช่่วงของการระบาดโควิิดในทุุกระลอก รวมถึึงการเชื่่�อม ประสานอีีกสองภาคีี (มหาวิิทยาลััย และ หน่่วยงานภาครััฐในพื้้�นที่่�) เรีียนรู้ไ� ปพร้้อม ๆ กันั

28

7 ปฏิบิ ััติิการเรีียนรู้� วิิถีคี นบางพลััด... จัดั การเครืือข่่ายสุขุ ภาวะ

จากคำ�ำ ถามที่่ท� ีมี วิจิ ัยั ได้ว้ ิเิ คราะห์ส์ ถานการณ์ท์ ี่่เ� ป็น็ ข้อ้ การดำ�ำ เนินิ งานในช่่วงของการระบาดของโควิิด เราจึึงพุ่�งเป้้าไปที่่�ชุุมชน เข้้าไปคลุุกวงใน เพื่่�อเข้้าไปเรียี นรู้� เข้้าใจ เข้้าถึงึ ด้้วยการออกแบบกิิจกรรมต่่าง ๆ ในช่่วงเดืือน ตุลุ าคม 2564 - มกราคม 2565 ดัังนี้้�

กิิจกรรมที่่� 1 การจัดั ประชุุมเพื่่อ� ติิดตาม ประเมิินผลโครงการ กิจิ กรรมที่่� 2 การสำ�ำ รวจชุุมชน กิิจกรรมที่่� 3 การคัดั เลืือกชุุมชน กิจิ กรรมที่่� 4 การประชุมุ เชิิงปฏิิบััติิการเพื่่อ� ชี้แ� จงความเข้้าใจ ต่่อภาคีีเครืือข่า่ ย กิิจกรรมที่่� 5 กิิจกรรมเสริิมสร้้างสุุขภาวะในชุุมชน กิิจกรรมที่่� 6 การอบรมแกนนำ�ำ เครือื ข่า่ ยเพื่่�อพััฒนาทักั ษะ การสื่อ� สารสุขุ ภาวะเพื่่อ� สร้า้ ง Health Literacy กิิจกรรมที่่� 7 การประชุมุ เชิงิ ปฏิบิ ัตั ิกิ ารเพื่่อ� สร้า้ งความร่ว่ มมือื ในการพัฒั นาเครืือข่่ายสุุขภาวะในชุมุ ชนเมือื ง ของกรุุงเทพมหานคร กิิจกรรมที่่� 8 การอบรมแกนนำ�ำ เครืือข่่าย อปพร. เพื่่�อพััฒนาทัักษะการบริหิ ารจัดั การภาวะวิกิ ฤต

เส้้นทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลัดั

กิิจกรรมที่่� 9 การอบรมเชิงิ ปฏิิบัตั ิกิ าร เรื่อ� ง แนวคิดิ การปฏิิบััติกิ ารขัับเคลื่�อนชุมุ ชน เพื่่อ� การท่อ่ งเที่่�ยวเพื่่อ� เสริิมสร้้างสุขุ ภาวะยั่ง� ยืนื กิิจกรรมที่่� 10 การถอดบทเรียี น

ข้ันตอนที่ 1

ขนั้ เตรยี มดำเนนิ การ สำรวจประเด็นปญหาและขอบเขตเชงิ ลึก

กจิ กรรมท่ี 1 การจดั ประชุมเพือ่ ติดตาม ประเมินผลโครงการ

กิจกรรมท่ี 2 กจิ กรรมท่ี 3

การสำรวจชุมชน การคัดเลือกชมุ ชน

ขั้นตอนที่ 2

ขน้ั ดำเนินการ

กิจกรรมท่ี 4 กจิ กรรมท่ี 5 กจิ กรรมที่ 6

การประชมุ เชงิ ปฏิบตั กิ าร กจิ กรรมเสรมิ สรา ง การอบรมแกนนำเครือขาย เพอ่ื ช้แี จงความเขา ใจ สขุ ภาวะในชมุ ชน เพ่ือพฒั นาทักษะ ตอภาคเี ครอื ขา ย การสือ่ สารสขุ ภาวะ

เพ่อื สราง Health Literacy

กิจกรรมท่ี 7 กิจกรรมท่ี 8 กิจกรรมท่ี 9

การประชุมเชงิ ปฏบิ ตั ิการ การอบรมแกนนำ การอบรมเชงิ ปฏบิ ตั กิ าร เพ่อื สรางความรว มมอื เครอื ขาย อปพร. เรอื่ ง แนวคดิ การปฏิบัติการ ในการพฒั นาเครอื ขายสขุ ภาวะ เพอื่ พฒั นาทักษะ การบรหิ ารจดั การภาวะวิกฤต ขับเคล่ือนชุมชน ในชุมชนเมืองของ เพือ่ การทองเทย่ี ว กรงุ เทพมหานคร เพ่อื เสริมสรางสุขภาวะยัง่ ยืน

ข้ันตอนที่ 3

ขน้ั สรุปผลและถอดบทเรยี น

กจิ กรรมท่ี 10

การถอดบทเรยี น

30

เส้น้ ทางสุุขภาวะ...คนบางพลัดั

กิจิ กรรมที่�่ 1

การจััดประชุมุ เพื่่�อติดิ ตาม ประเมินิ ผลโครงการ

จากที่่�เกริ่�นไปข้้างต้้นในบทที่่� 1 เป้้าหมาย โจทย์์ที่่�ถููกสร้้างขึ้้�น จากบริิบทและสถานการณ์์ของพื้้�นที่่� ทำำ�ให้้ทางทีีมงานได้้ปรัับเปลี่ �ยนวิิธีีการ ดำำ�เนิินงานภายใต้้ข้้อจำำ�กััดของสถานการณ์์โควิิด โดยช่่วงเริ่ �มโครงการนั้้�น คณะทำำ�งานจัดั ประชุมุ ในรููปแบบ On-Site ณ ห้อ้ งประชุุม อาคารนวมินิ ทร์์ 1 วิิทยาลััยพััฒนามหานคร มหาวิิทยาลััยนวมิินทราธิิราช และปรัับรููปแบบ การประชุุมเป็็นการประชุุม Online เพื่่�อลดปััจจััยที่่�เป็็นข้้อจำำ�กััดต่่อการ ดำ�ำ เนิินงานภายใต้้สถานการณ์โ์ รคระบาดโควิิด 2019 และเพื่่�อให้้เกิิดความต่่อ เนื่่�องในการดำำ�เนิินงานของโครงการ ซึ่่�งคณะทำำ�งานได้้จััดการประชุุมทั้้�งสิ้ �น จำ�ำ นวน 17 ครั้�ง ผลสรุุปจากการประชุมุ เน้้นการแลกเปลี่ย� นเรียี นรู้้�ของทีมี งาน พัฒั นาแผนงาน รวมถึงึ การเตรียี มการเพื่่อ� ปฏิบิ ัตั ิกิ ารเรียี นรู้�และพัฒั นาร่ว่ มกับั ชุุมชน อีีก 9 กิิจกรรมที่่�รอดำำ�เนินิ การ

กิจิ กรรมที่่� 2

การสำำรวจชุุมชน

คณะทำ�ำ งานดำ�ำ เนินิ การสำ�ำ รวจประเด็น็ ปัญั หาเชิงิ ลึึกและกำ�ำ หนด ขอบเขต (Exploring Problem Insight and Scoping) ของปัญั หา ด้ว้ ยการ สำำ�รวจภาคสนามในเชิิงลึึกร่่วมกัับฝ่่ายพััฒนาสัังคมและสวััสดิิการชุุมชน สำำ�นักั งานเขตบางพลััด โดยใช้้การสััมภาษณ์์เชิิงลึึกด้้านประสบการณ์ข์ องผู้�ที่ม� ีี ส่่วนเกี่ �ยวข้้อง เช่่น ผู้้�มีีบทบาทระดัับนโยบาย ผู้้�มีีบทบาทในระดัับปฏิิบััติิการ ผู้้�มีีส่่วนได้้ส่่วนเสีีย การสำำ�รวจชุุมชนผ่่านแบบสอบถามผ่่านกระบวนการมีี ส่ว่ นร่ว่ มของประธานแขวงและประธานชุมุ ชน ผู้้�นำ�ำ ชุมุ ชน และผู้้�มีบทบาทสำ�ำ คัญั ในชุมุ ชนจำำ�นวน 400 ชุุด เพื่่�อ “มองเห็น็ เข้า้ ใจ” ชุุมชนบางพลััด

31

เส้้นทางสุุขภาวะ...คนบางพลัดั

ชุุมชนและผู้้�เกี่�ย่ วข้้อง รัับรู้� เข้า้ ใจคำำว่า่ “สุุขภาวะอย่่างไร?”

จากผลการวิจิ ัยั พบว่า่ จากการรับั รู้้�ของประชาชนโดยทั่่ว� ไป ทั้้ง� ประชาชน ที่่�อยู่ใ่� นระดับั ที่่�เป็น็ ผู้้�มีสี ่ว่ นเกี่ย� วข้อ้ งอย่่างเข้ม้ ข้น้ หรือื ประชาชนที่่�อยู่่�ในระดับั ทั่่�วไป ยัังขาดความชััดเจนและอาจจะเข้้าใจไม่่ตรงกัันและมีีทัับซ้้อนกัันใน บางแง่ม่ ุมุ ซึ่ง�่ ความเห็น็ ที่่ม� ีตี ่อ่ การบริหิ ารจัดั การเครือื ข่า่ ยสุขุ ภาวะ ล้ว้ นแล้ว้ แต่่ มีีแนวคิิด จุุดเน้้น และรายละเอีียดปลีีกย่่อยที่่�ต่่างกััน ซึ่่�งทำำ�ให้้เห็็นการเข้้าใจ ในประเด็็นดัังกล่่าวในมิิติิต่่าง ๆ เช่่น ในเชิิงยุุทธศาสตร์์มีีมุุมมองสองมุุมมอง ได้้แก่่ สุุขภาวะเป็็นเรื่�องของการพึ่่�งพาตนเองระดัับชุุมชน และ สุุขภาวะเป็็น การสนับั สนุนุ ของกลไกภาครัฐั ที่่เ� ป็น็ กลไกขับั เคลื่อ� น ในเชิงิ ของการปฏิิบัตั ิงิ าน ด้า้ นการจัดั การเครือื ข่า่ ย สรุปุ ได้ว้ ่า่ ที่่บ� างพลัดั ควรเน้น้ ...ชุมุ ชน เน้น้ การรวมกลุ่�ม เข้า้ มามีบี ทบาทในการขับั เคลื่อ� น และควรเน้น้ “พื้้น� ที่่”� (เช่น่ ชุมุ ชน แขวง เขต) (area-based) ในด้้านการทำำ�งานจริิงของการจััดการเครืือข่่ายสุุขภาวะ ในชุุมชน เห็็นว่่ากลไกคณะกรรมการชุุมชนระดัับเขตเป็็นกลไกที่่�สำำ�คััญ เพราะเกี่ย� วข้อ้ งกับั การพัฒั นาชุมุ ชนโดยชุมุ ชนมีสี ่ว่ นร่ว่ มอย่า่ งยั่ง� ยืนื เสริมิ สร้า้ ง ความเข้ม้ แข็ง็ ของการขับั เคลื่อ� นงานพัฒั นาชุมุ ชนให้ม้ ีคี วามน่า่ อยู่�่ โดยกรุงุ เทพ มหานครจะต้้องสนัับสนุุนให้้กรรมการและสมาชิิกของแต่่ละชุุมชนมีีความรู้� ความ เข้้าใจเกี่ย� วกัับสภาพของชุุมชนทุกุ มิิติเิ พื่่อ� ประชาชน

ชุุมชนบางพลััด มีีความต้อ้ งการพื้้น� ฐานอย่่างไร?

จากการสำ�ำ รวจและสรุุปข้้อมููลพบว่่า ประชาชนมีีความต้้องการ ดังั นี้้� ด้้านความปลอดภัยั ในชีีวิติ และทรัพั ย์ส์ ินิ ประชาชนในชุมุ ชนมีคี วามกังั วล เรื่อ� งความไม่ป่ ลอดภัยั ในชีวี ิิตและทรัพั ย์ส์ ินิ ซึ่ง�่ เป็น็ เรื่อ� งที่่ช� ุมุ ชนให้ค้ วามสำ�ำ คัญั

32

เส้้นทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลัดั

สููงสุุด ด้้านการป้้องกัันบรรเทาสาธารณภััย เนื่่�องจากในชุุมชนพื้้�นที่่�เขต บางพลััดมีีความเสี่่�ยงต่่อการเกิิดอััคคีีภััยซึ่่�งสามารถเกิิดขึ้้�นได้้ตลอดเวลา ในระหว่่างการดำำ�เนิินโครงการก็็พบว่่ามีีชุุมชนบางแห่่งเกิิด เพลิิงไหม้้ ด้้านการสาธารณููปโภค พื้้�นที่่�เดิิมของชุุมชนในเขตบางพลััดส่่วนใหญ่่เป็็น พื้้�นที่่�เกษตรกรรม และอยู่่�ติิดแม่่น้ำำ��เจ้้าพระยามีีลำำ�คลองสาขาในพื้้�นที่่�จำำ�นวน มาก จึึงมีีปััญหาน้ำำ��ท่่วมอยู่่�เสมอ ด้้านการเสริิมศัักยภาพความเข้้มแข็็งของ ชุมุ ชน การทำ�ำ ให้ช้ ุุมชนมีศี ักั ยภาพที่่�เข้ม้ แข็ง็ จำ�ำ เป็็นต้้องมีีการจััดกิจิ กรรมเพื่่�อ ให้้ประชาชนออกมาร่่วมกิิจกรรมของชุุมชนอย่่างต่่อเนื่่�อง รวมทั้้�งส่่งเสริิมให้้ ประชาชนตระหนักั ถึงึ ความเป็น็ เจ้า้ ของชุมุ ชนที่่ท� ุกุ คนในชุมุ ชนมีสี ่ว่ นสนับั สนุนุ ให้้ชุุมชนมีีความน่่าอยู่่�อย่่างยั่ �งยืืน ปััญหาลัักษณะอื่่�น ๆ ที่่�ต้้องการให้้มีี การพููดคุุยและริิเริ่ �มจััดการเพื่่�อการพััฒนาสุุขภาวะในพื้้�นที่่� ได้้แก่่ปััญหา เศรษฐกิจิ ชุมุ ชน การจราจรความประพฤติขิ องเด็ก็ และเยาวชน สภาพแวดล้อ้ ม ที่่�อยู่อ�่ าศัยั สุขุ ภาพพื้้น� ที่่ส� าธารณะและคุุณภาพการศึึกษา

แนวทางและกลไกเพื่่�อการจัดั การที่ด�่ ีี ในความคิิดของคนบางพลัดั น่า่ จะเป็น็ อย่า่ งไร?

ก่่อนที่่�จะถึึงแนวทางและกลไกเพื่่�อการจััดการที่่�ดีี มาเข้้าใจร่่วม กัับชาวบางพลััดผ่า่ นข้้อมููลวิจิ ัยั คนบางพลััดกล่่าวถึึงคำำ�ว่่า “สุุขภาพที่่ด� ีี” กลุ่�ม ตััวอย่่างจะนึึกถึึงสุุขภาพทางกายเป็็นสำำ�คััญ ซึ่่�งรวมถึึงการไม่่มีีโรคภััยไข้้เจ็็บ ไม่ล่ ้ม้ ป่ว่ ย มีพี ละกำ�ำ ลังั และเชื่อ� ว่า่ พฤติกิ รรมที่่น� ำ�ำ ไปสู่�่ สุขุ ภาพร่า่ งการที่่แ� ข็ง็ แรง คือื การออกกำ�ำ ลังั กาย การนอนหลับั อย่า่ งเพียี งพอ การรับั ประทานอาหารที่่�มีี สารอาหารครบสุุขภาพที่่�ดีีของคนในชุุมชนเมืืองสะท้้อนได้้จากความสมบููรณ์์ ของร่่างกาย สุุขภาพจิิตที่่�ดีี การไม่่ล้้มป่่วยจากการรุุมเร้้าของโรคภััย และ

33

เส้้นทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลัดั

เชื่ �อว่่าสุุขภาพที่่�ดีีผููกพัันกัับพฤติิกรรมการออกกำำ�ลัังกายที่่�เหมาะสม แต่่สิ่ �งที่่� สร้้างความกัังวลใจให้้กัับคนบางพลััดคืือ ปััญหาแวดล้้อมหรืือมลพิิษในชุุมชน ของตน โดยเฉพาะ มลพิิษทางอากาศและฝุ่�นละอองซึ่่�งเชื่ �อว่่าส่่งผลเสีียต่่อ สุขุ ภาพกายและสุขุ ภาพจิติ ของคนในชุมุ ชนอย่า่ งยิ่ง� สุขุ ภาวะที่่ด� ีใี นมุมุ มองของ กลุ่ �มตััวอย่่างจะสััมพัันธ์์กัับความหนาแน่่นของชุุมชนและสภาพแวดล้้อมใน ชุมุ ชนที่่ต� ้้องสะอาดปราศจากมลพิิษ มุมุ คิดิ ต่อ่ เครือื ข่า่ ยสุขุ ภาพของชุมุ ชน คือื อสส. หรือื อาสาสมัคั ร สาธารณสุขุ ประธานชุุมชนเขตและเจ้้าหน้้าที่่�เขต ยัังเชื่�อว่่าบทบาทและความ พร้อ้ มของเครือื ข่า่ ยสุขุ ภาพเกี่ย� วข้อ้ งกับั ศููนย์ส์ าธารณสุขุ 31 เอิบิ -จิติ ร ทังั สุบุ ุตุ ร ซึ่่�งเป็็นศููนย์์บริิการสาธารณสุุขในพื้้�นที่่�บางพลััดเป็็นสำำ�คััญนอกเหนืือจาก อาสาสมัคั รสาธารณสุุข (อสส.) อาสาสมััครสาธารณสุุขประจำ�ำ หมู่�่ บ้า้ น (อสม.) หรืือเจ้้าหน้้าที่่�ที่่�เข้้ามาตรวจสุุขภาพในเบื้้�องต้้น และค่่อนข้้างพึ่่�งพากลไกล สาธารณสุุขในพื้้�นที่่�เป็็นอย่่างมาก เช่่น ศููนย์์บริิการสาธารณสุุขประจำำ�พื้้�นที่่� เจ้้าหน้้าที่่� อสส. อสม. โรงพยาบาลในพื้้�นที่่�และบริิเวณใกล้้เคีียง เช่่น โรงพยาบาลวชิิระ โรงพยาบาลศิิริิราช ฯลฯ ดัังนั้้�น ระบบบริิการสาธารณสุุข จึึงควรได้้รัับการจััดสรรอย่่างเพียี งพอและทั่่ว� ถึงึ และมีีข้้อคิิดเห็็นที่่�น่่าสนใจนำำ�ไปสู่่�การออกแบบการพััฒนาใน ขั้น� ตอนต่อ่ ไปคือื ต้้องการให้้ภาคส่ว่ นต่า่ ง ๆ เข้้ามามีีบทบาทในชุมุ ชนมากกว่า่ ที่่�เป็็น โดยเฉพาะหน่่วยงานของรััฐ กล่่าวคืือ หน่่วยงานเหล่่านี้้�ควรทำำ�งาน เชิิงรุุกผ่่านกิจิ กรรมต่า่ ง ๆ ข้อ้ สรุปุ องค์ป์ ระกอบของเครือื ข่า่ ยทางสุขุ ภาวะของคนในชุมุ ชน ต่่าง ๆ ในเขตบางพลััดที่่�ส่่งผลต่่อประสิิทธิิภาพและความสำำ�เร็็จนั้้�นมีีปััจจััย สำำ�คัญั ที่่�เกี่�ยวข้้อง มีี 5 ประเด็็น ได้้แก่่ การวางแผนการสื่อ� สารการปรับั ปรุุง สภาพแวดล้้อม การเชื่่�อมโยงกัับหน่่วยงานภาครััฐ การจััดการบริิการ สาธารณสุุข และการจัดั สรรงบประมาณ

34

เส้น้ ทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลัดั

กิิจกรรมที่�่ 3

การคััดเลือื กชุุมชน

การดำำ�เนิินโครงการนี้้�ให้้มีีประสิิทธิิภาพสููงสุุดจำำ�เป็็นต้้องดำำ�เนิิน การโดยอาศััยกระบวนการการมีีส่่วนร่่วมซึ่่�งการมีีส่่วนร่่วมถืือเป็็นประเด็็น ท้้าทายสำำ�คััญในการบริิหารจััดการพื้้�นที่่�ของกรุุงเทพมหานคร กลไกใน การบริิหารประเทศที่่�เปิิดกว้้างให้้ประชาชนมีีสิิทธิิในการรัับรู้้�ข้้อมููลข่่าวสาร สิทิ ธิิในการเข้า้ ร่่วมในการบริิหารขององค์์กรปกครองส่ว่ นท้้องถิ่น�

ซึ่่�งในกรณีีของกรุุงเทพมหานคร นอกจากเราจะเห็็นช่่องว่่าง เชิิงนโยบาย ทั้้�งในแง่่ของการดำำ�เนิินการบริิหารราชการของกรุุงเทพมหานคร แล้้ว คณะทำำ�งานยัังเห็็นช่่องว่่างในระดัับปฏิิบััติิการของพื้้�นที่่�ด้้วย กล่่าวคืือ การดำำ�เนิินการผ่่านกลไกอื่่�น ๆ นอกเหนืือ่่ไปจากกลไกเชิิงสถาบัันตาม โครงสร้้างการบริิหารราชการของกรุุงเทพมหานครยัังไม่่สามารถตอบสนอง หรือื เพียี งพอต่อ่ การบรรลุเุ ป้า้ หมาย โดยโครงการนี้้�จึึงเน้น้ การทำ�ำ งานแนวราบ ที่่�อาศััยการขัับเคลื่ �อนชุุมชนทุุกชุุมชนให้้เข้้าร่่วมโครงการ ซึ่่�งประกอบด้้วย ชุุมชนที่่�อยู่ใ่� นเขตบางพลััดทั้้�ง 4 แขวง รวมทั้้�งสิ้�น 48 ชุุมชน ดัังนี้้�

แขวงบางพลัด แขวงบางออ แขวงบางบำหรุ แขวงบางยีข่ นั

1. ชมุ ชนทีว่ ัดเพลง 15) ชุมชนวัดวิมุตยาราม 30) ชุมชนมะพรา วคู 36) ชุมชนวดั สิงห
2. ชุมชนคลองสวนพริก 16) ชุมชนสงวนทรัพย 31) ชมุ ชนวัดรวกบางบำหรุ 37) ชมุ ชนวัดภคิณีนาถ
3. ชุมชนดวงดี 17) ชมุ ชน 32) ชมุ ชนบานญวน 38) ชุมชนวัดบวรมงคล
4. ชุมชนพัฒนา ซอย 79 33) ชมุ ชนโคงมะขาม 39) ชุมชนสะพานไม
5. ชุมชนวดั บางพลัด วัดฉัตรแกวจงกลนี 34) ชุมชนคลองบางบำหรุ 40) ชุมชนวดั คฤหบดี
6. ชุมชนสวนปรก 18) ชมุ ชนชินศรี 91 35) ชมุ ชนรว มพัฒนา 41) ชุมชนบา นปนู
7. ชมุ ชนซอยจรญั 72 19) ชุมชนแสงทอง 42) ชุมชน
8. ชมุ ชนสะพานยาว 20) ชมุ ชนมัสยดิ ซอยจรญั ฯ 65
9. ชมุ ชนวดั ภาณุรังสี พระยาศิริไอยสวรรค
10. ชุมชนวดั เทพากร บางออ -จรญั ฯ 86 43) ชมุ ชนศรีอลุ ัย
11. ชมุ ชนวัดเทพนารี 21) ชุมชนพัฒนา ซอย 85 44) ชมุ ชนวัดดาวดึงษาราม
12. ชมุ ชนเจาพระยาสยาม 22) ชุมชนคลองบางพระครู 45) ชมุ ชนโคงถาน
13. ชมุ ชนจรญั 61/1 23) ชมุ ชนคลองมะนาว 46) ชมุ ชนคลองเจาครฑุ
14. ชมุ ชนศาลเจาปุงเทา กง 24) ชุมชนจรัญวิถี 74 47) ชุมชนวัดทอง
15. ชมุ ชนรมิ คลองบางพลัด 48) ชุมชนซอยรถไฟวรพงษ
16. ชุมชนรวมใจสามัคคี
17. ชมุ ชนเตมิ สขุ
18. ชุมชนอยูด รี วมใจพัฒนา
19. บา นมัง่ คงฟาใหม

35

เส้้นทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลัดั

เมื่�อเลืือกชุุมชนได้้แล้้ว จึึงทำำ�การลงพื้้น� ที่่ก� ำ�ำ หนดพื้้�นที่่เ� ป้า้ หมาย คืือชุุมชนในเขตบางพลััด มีีผู้้�ร่่วมกิิจกรรม ได้้แก่่ ผู้้�มีีส่่วนได้้เสีียทุุกระดัับ ผู้้�นำำ�ชุุมชน หรืือตััวแทนชุุมชน นัักวิิชาการ ภาคีีเครืือข่่าย และเจ้้าหน้้าที่่�ใน สัังกััดกรุุงเทพมหานคร เขตบางพลััด โดยคณะทำำ�งานได้้ทำำ�การแจกเอกสาร ประชาสััมพันั ธ์เ์ พื่่อ� ชี้แ� จงวััตถุปุ ระสงค์์ของโครงการฯ ให้้ข้อ้ มููลเกี่�ยวกับั การจัดั กิจิ กรรมภายใต้โ้ ครงการให้แ้ ก่ผู่้�เข้า้ ร่ว่ มกิจิ กรรมได้ร้ ับั ทราบ และขอความร่ว่ มมือื ในการดำำ�เนิินกิิจกรรมที่่�จะดำำ�เนิินงานภายใต้้โครงการ จากการร่่วมพููดคุุยกัับ เครืือข่่ายต่่าง ๆ ของชุุมชน คณะทำำ�งานพบว่่าศัักยภาพของเครืือข่่ายระดัับ ชุุมชนนั้้�น มีีความสามารถในการบริิหารจััดการและการสื่่�อสารระหว่่าง หน่ว่ ยงานภาครัฐั อาสาสมัคั รสาธารณสุขุ ผู้้�นำ�ำ ชุมุ ชน และชุมุ ชน อยู่ใ�่ นเกณฑ์ท์ ี่่� ค่่อนข้้างดีี ด้้วยประสบการณ์์ในการทำำ�งานร่่วมกัันมาไม่่น้้อยกว่่า 10 ปีี เกิดิ กระบวนการเรียี นรู้� การทดลอง การลงมือื ปฏิบิ ัตั ิจิ ริงิ การวิเิ คราะห์ ์ ปัญั หา การแก้ไ้ ขและปรัับปรุงุ ประสิทิ ธิภิ าพบริหิ ารจััดการและการสื่อ� สารร่ว่ มกันั

กิิจกรรมที่่� 4

การประชุุมเชิิงปฏิิบััติิการ เพื่่อ� ชี้้แ� จงความเข้้าใจต่่อภาคีีเครืือข่่าย

เป็็นกิิจกรรมที่่�เกิิดขึ้้�นช่่วง เดืือนกัันยายน 2564 ท่่ามกลาง การระบาดของโควิิดเข้้มข้้น ด้้วยการสนทนากลุ่�มย่่อย หรืือ Focus Groups ในรููปแบบ Hybrid ซึ่่�งเป็็นการผสมผสานระหว่่างการจััดในรููปแบบ Onsite ร่่วมกัับ Online โดยใช้้ ZOOM Cloud Meetings เป็็นเครื่ �องมืือสำำ�คััญ ในการดำำ�เนิินงานเพื่่�อลดปััจจััยที่่�เป็็นข้้อจำำ�กััดต่่อการดำำ�เนิินงานภายใต้้ สถานการณ์์โรคระบาดโควิิด 2019 เป้้าหมายหลัักของการประชุุมครั้�งนี้้� เพื่่�อ ชี้แ� จงทำ�ำ ความเข้า้ ใจต่อ่ ภาคีเี ครือื ข่า่ ยต่อ่ การดำ�ำ เนินิ โครงการวิจิ ัยั ฯ รวมถึงึ สรุปุ ผลข้้อมููลจากกิิจกรรมการสำำ�รวจชุุมชน รวมถึึงเก็็บข้้อมููลเครืือข่่ายสุุขภาวะ เพื่่อ� นำำ�ไปวิเิ คราะห์์และดำำ�เนินิ การต่อ่ ไป

36

เส้้นทางสุุขภาวะ...คนบางพลัดั

กลุ่�มเป้้าหมาย เป็็นเครืือข่่ายสุุขภาวะที่่�ดำำ�เนิินการอยู่่�ในชุุมชน ได้้แก่่ เครือื ข่า่ ยภาครัฐั อปพร. อสส. กองทุนุ บทบาทสตรีี กองทุุนแม่ข่ องแผน กลุ่�มผู้้�นำำ�และคณะกรรมการชุุมชน กองทุุนหมู่่�บ้้านและกองทุุนสวััสดิิการ ชุมุ ชน สิ่ง� ที่่ท� ีมี วิจิ ัยั ต้อ้ งการในการจัดั ประชุมุ ผลลัพั ธ์ท์ี่่เ� ป็น็ เป็น็ ข้อ้ มููลของ เครืือข่่าย จำำ�นวนสมาชิิก โครงสร้้างของเครืือข่่าย วัตั ถุุประสงค์ข์ องเครืือข่่าย กระบวนการดำ�ำ เนินิ งาน ผลลัพั ธ์ท์ ี่่ด� ำ�ำ เนินิ การที่่ผ� ่า่ นมา บทเรียี นรวมถึงึ ข้อ้ เสนอ แนะเพื่่�อการดำ�ำ เนินิ การต่อ่ จากผลการประชุุมทางทีีมวิิจััยได้้ข้้อมููลรายละเอีียดของ เครืือข่่ายจำำ�นวนสมาชิิกและรููปแบบการรวมตััวกัันเพื่่�อขัับเคลื่ �อนกิิจกรรม ที่่เ� ป็น็ เป้า้ หมายหลักั ของเครือื ข่า่ ย สิ่่ง� ที่่ค� ้น้ พบและน่า่ สนใจคือื แต่ล่ ะเครือื ข่า่ ย สุขุ ภาวะมีผี ู้้�นำำ�และคณะกรรมการ ที่่เ� ป็น็ กลุ่�มเดียี วกันั กรรมการหลาย ๆ ท่า่ น จึึงดำำ�รงตำำ�แหน่่งในหลายเครืือข่่ายไปพร้้อม ๆ กััน ข้้อดีีของรููปแบบนี้้� ทำำ�ให้้ เชื่ �อมโยงการสื่ �อสารจากภาครััฐสู่่�ชุุมชนเข้้าถึึงได้้เท่่าเทีียมกััน (ทั้้�งนี้้�เพราะ ผู้ �สื่ �อสารอยู่่�ในฐานะของประธานและกรรมการเครืือข่่ายหลายๆเครืือข่่ายใน ชุมุ ชน) แต่ข่ ้อ้ จำ�ำ กัดั ที่่เ� กิดิ ขึ้น�้ ได้แ้ ก่่ ภารกิจิ ที่่ต� ้อ้ งรับั ผิดิ ชอบมีคี วามหลากหลาย มากจนเกิินไป การพััฒนาเครืือข่่ายไม่่มีีประสิิทธิิภาพเท่่าที่่�ควร สิ่่�งที่่�สามารถ ยึึดโยงความรู้�สึกร่ว่ มของเครือื ข่า่ ยคือื การที่่ท� ุกุ คนได้ช้ ่ว่ ยเหลือื กันั คนในชุมุ ชน เป็็นเสมืือนพี่่�น้้อง การทำำ�งานเพื่่อ� ชุมุ ชน สังั คม ก็เ็ หมือื นทำำ�งานเพื่่�อครอบครัวั ญาติพิ ี่่น� ้อ้ ง วิิธีีคิิดแบบนี้้จ� ึึงมีีพลัังอย่่างมากในการบริิหารจััดการเครือื ข่า่ ย

37

เส้้นทางสุุขภาวะ...คนบางพลัดั

38

เส้น้ ทางสุุขภาวะ...คนบางพลัดั

กิิจกรรมที่�่ 5

กิิจกรรมเสริมิ สร้้างสุุขภาวะในชุุมชน

เป็็นกิิจกรรมที่่�ต้้องคิิดทบทวนกัันอย่่างหนััก เพราะช่่วงเวลา ดำำ�เนิินการเป็็นช่่วงที่่�โควิิดกำำ�ลัังระบาดอย่่างรุุนแรง มาตรการทางภาครััฐ มีีความเข้้มงวดอย่่างมากต่่อการปฏิิบััติิกิิจกรรมที่่�ต้้องมีีการรวมกลุ่�ม แต่่ด้้วย กิิจกรรมเสริิมสร้้างสุุขภาวะในชุุมชนต้้องดำำ�เนิินการเพื่่�อความต่่อเนื่่�อง ด้้วยเหตุุนี้้�คณะทำำ�งานจึึงดำำ�เนิินการจััดกิิจกรรมการประชุุมเชิิงปฏิิบััติิการเพื่่�อ การแลกเปลี่ �ยนเรีียนรู้ �แนวทางสร้้างสรรค์์“ร่่วมพลัังขัับเคลื่่�อนสุุขภาวะเพื่่�อ คนบางพลัดั ” ดำ�ำ เนินิ การในรููปแบบ Hybrid Learning กำำ�หนดกลุ่�มเป้า้ หมาย ร่่วมการเสวนาแบบ Onsite คืือ ผู้้�แทนชุุมชนและเครืือข่่าย ผู้้�แทนจาก ภาคราชการ และคณะทำำ�งานร่ว่ มกับั การประชุมุ แบบ Online ในงานนี้้�มีกี าร

39

เส้้นทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลััด

บรรยายเพื่่�อจุุดประกายและสร้้างองค์์ความรู้�ใหม่่ๆ เชื่ �อมโยงกัับกิิจกรรม งานวิิจััย ประเด็็น “เราจะร่่วมสร้้างสรรค์์สุุขภาวะอย่่างไร? ในยุุค NEXT NORMAL” โดย ดร.วิิสุุทธิิ บุุญญะโสภิิต หััวหน้้าหน่่วยการจััดการ สสส. จัังหวััดนครสวรรค์์ จากนั้้�นมีีการตั้้�งวงเล็็ก ๆ เพื่่�อเสวนาในประเด็็น “พลัังประชาสัังคมกัับการขัับเคลื่่�อนสุุขภาวะคนบางพลััด” เพื่่�อให้้ สองประเด็็นทั้้�งประเด็็นเสวนาและประเด็็นบรรยายนำำ�เข้้าจาก ดร.วิิสุุทธิิ เชื่ �อมโยงสอดคล้้องกััน

40

เส้น้ ทางสุุขภาวะ...คนบางพลัดั

ประเด็็นที่่� ดร.วิิสุุทธิิ เริ่�มต้้นพููดคุุยน่่าสนใจอย่่างยิ่ �ง เริ่�มด้้วย ความหมายของสุุขภาวะคืืออะไร คำำ�ว่่า “สุุขภาวะ” มาจากคำำ�บาลีี หมายถึึง ภาวะแห่ง่ ความสุขุ องค์ก์ ารอนามัยั โลก (WHO) กล่า่ วถึงึ สุขุ ภาพว่า่ เป็น็ เรื่อ� งของ ทุุก ๆ คน โดยสุุขภาพรวมถึึงสุุขภาวะ ภาวะของมนุุษย์์ที่่�สมบููรณ์์ทั้้�งทางกาย ทางจิิต ทางปััญญา และทางสัังคม เชื่่�อมโยงกัันเป็็นองค์์รวมอย่่างสมดุุล (พ.ร.บ. สุุขภาพแห่่งชาติิ พ.ศ.2550) จากนิิยามไปสู่่�แนวทางปฏิิบััติิที่่�ผููกกัับ หลัักธรรมโดยตั้้�งคำำ�ถามว่่า “ทำำ�อย่่างไรให้้คนบางพลััดอยู่่�ในภาวะของ ความสุุข?” หลัักธรรมที่่�สามารถนำำ�มาเป็็นคำำ�ตอบได้้แก่่ หลัักภาวนา 4 กายภาวนา ใช้้ตรวจสอบการพััฒนาทางกายหรืือพััฒนาความสััมพัันธ์์กัับ สิ่ �งแวดล้้อมทางกายภาพ ศีีลภาวนา ใช้้ตรวจสอบพััฒนาความสััมพัันธ์์ทาง สัังคม เช่่นทำำ�บุุญ ฟัังพระ เป็็นต้้น เพื่่�อพััฒนาศีีล จิิตภาวนา ใช้้ตรวจสอบ ความก้า้ วหน้้าของการพัฒั นาจิิตใจ ส่ว่ นปััญญาภาวนา เป็็นการพััฒนานำ�ำ ไปสู่่� การใช้ช้ ีีวิิตที่่�เปี่่ย� มด้้วยสุุขภาวะอย่า่ งแท้จ้ ริงิ คำำ�ถามที่่�ถููกถามในเวทีีดัังกล่่าวว่่า หากจะร่่วมมืือกัันสร้้าง เครือื ข่า่ ยสุขุ ภาวะในเขตบางพลัดั มีรีููปแบบเป็น็ อย่า่ งไร? ดร.วิสิ ุทุ ธิใิ ห้ค้ วามเห็น็ ผ่่านประสบการณ์์ว่่า การมีีส่่วนร่่วมมีีความสำำ�คััญและเป็็นถึึงวิิธีีการและ เป้้าหมาย แล้้วมีีส่่วนร่่วมอย่่างไร? คำำ�ตอบคืือ การใช้้โมเดลจตุุรพลัังในชุุมชน กล่า่ วคือื การมีสี ่ว่ นร่ว่ มของภาครัฐั ระบบการศึึกษา ชุมุ ชน และภาคประชาสังั คม

41

เส้น้ ทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลัดั

การมีสวนรวมของประชาชนนำไปสูการพัฒนาทยี่ ง่ั ยืน 1.การมสี ว นรวม

ในการรับรสู ามารถให ความคิดเห็นและ ขอเสนอแนะ

4. มีสว นรวมใน 5. มสี วนรวม 2. มีสว นรว ม การคำเนินงาน รับประโยชน ในการเลอื ก ติดตามครวจสอบ และเปน เจาของ และเสนอแนวทาง นโยบายสารารณะ เพอื่ ตัดสินใจ

3. มสี วนรว ม ในกระบวนการ

ตดสนิ ใจ ภาพที่่� 2 แผนผัังการมีสี ่ว่ นร่ว่ มของประชาชนนำำ�ไปสู่่ก� ารพััฒนาที่่ย�ั่�งยืนื

42

เส้้นทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลััด

ส่ว่ นเคล็ด็ ลับั ในการทำ�ำ งานแบบมีสี ่ว่ นร่ว่ มด้า้ นสุขุ ภาวะกับั ชุมุ ชน มีีหลัักการ ดังั ต่อ่ ไปนี้้� ก = กลไก (วิธิ ีีการในการดำำ�เนินิ การ) ข = ข้อ้ มููล (ข้อ้ มููลที่่เ� กี่�ยวข้้อง) ค = เครือื ข่่าย ความรู้� (ความร่่วมมือื จากสถานที่่อ�ื่น� ๆ) ง = เงินิ งบประมาณ จ = ใจ จิติ (อาสา,สาธารณะ) เติมิ ตัวั ฮ = เฮฮา งานพััฒนาก็จ็ ะสนุกุ และเพลิดิ เพลิิน ในวัันดัังกล่่าวยัังมีีการจััด เวทีีเสวนาแลกเปลี่�ยนเรีียนรู้�แนวทาง สร้า้ งสรรค์์ “ร่ว่ มพลังั ขับั เคลื่อ� นสุขุ ภาวะเพื่่อ� คนบางพลัดั ” ดำ�ำ เนินิ รายการโดย ดร.จตุุพร วิิศิิษฏ์์โชติิอัังกููร ได้้ข้้อมููลน่่าสนใจว่่า การสร้้างสุุขภาวะอาจต้้อง เริ่�มสร้า้ งจากปัจั เจกที่่�มีสี ุขุ ภาพดีี แล้ว้ คนเหล่่านั้้�นเป็น็ ต้้นแบบ โดย “ทำำ�ให้้ดูู” โดยผู้้�นำำ�ชุุมชนทำำ�เป็็นตััวอย่่างในเรื่ �องของการดููแลสุุขภาพ เพื่่�อเป็็นต้้นแบบ การดููแลสุุขภาพให้้คนในชุุมชนได้้ปฏิิบััติิตาม “จัับมืือทำำ�” อาสาสมััคร สาธารณสุุข จะต้้องช่่วยสอนผู้้�ป่่วยหรืือญาติิในการลงมืือปฏิิบััติิจริิง “ปััจจััยเอื้้�อ” ได้้แก่่การสร้้างสิ่ �งแวดล้้อมที่่�เอื้ �อต่่อการปรัับเปลี่ �ยนพฤติิกรรม สุุขภาพ ที่่�ชุมุ ชนทุุกคนสามารถร่่วมด้้วยช่ว่ ยกััน

43

เส้น้ ทางสุุขภาวะ...คนบางพลัดั

กิิจกรรมที่�่ 6

การอบรมแกนนำำเครืือข่า่ ยเพื่่อ� พัฒั นา ทัักษะการสื่่อ� สารสุุขภาวะ เพื่่�อสร้้าง Health Literacy

44

เส้้นทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลัดั

จากการดำำ�เนิินการจััดกิิจกรรมที่่� 4 การชี้ �แจงความเข้้าใจต่่อ ภาคีีเครืือข่่ายและการถอดบทเรีียนของเครืือข่่ายสุุขภาวะ ที่่�จััดขึ้้�นระหว่่าง วัันที่่� 24 – 25 กัันยายน 2564 คณะทำำ�งานได้้ดำำ�เนิินการถอดบทเรีียนหลััง ปฏิบิ ััติิการ หรืือ After Action Review : AAR พบว่า่ กลุ่�มเครือื ข่่ายสุขุ ภาวะ ของชุุมชนเขตบางพลััดที่่�มีีความเข้้มแข็็งและมีีบทบาทสำำ�คััญต่่อการเชื่ �อมโยง และขัับเคลื่ �อนให้้เกิิดกระบวนการสร้้างเสริิมสุุขภาวะของคนในชุุมชนเขต บางพลััด คืือ เครืือข่่ายอาสาสมััครสาธารณสุุข และเครืือข่่ายอาสาสมััคร ป้้องกัันภััยฝ่่ายพลเรืือน หรืือเครืือข่่าย อปพร. คณะทำำ�งานจึึงกำำ�หนดให้้ ทั้้�ง 2 เครืือข่่ายดัังกล่่าวเป็็นกลุ่�มเป้้าหมายในการพััฒนาความรู้�และทัักษะ ที่่�จำำ�เป็็นเพื่่�อมุ่ �งสู่่�การเป็็นแกนนำำ�เครืือข่่ายที่่�มีีประสิิทธิิภาพและเป็็นกำำ�ลััง สำำ�คััญในการสร้้างเสริิมสุุขภาวะของคนในชุุมชนเขตบางพลััดในส่่วนของ การกำำ�หนด “ความรู้�และทัักษะที่่�จำำ�เป็็น” ต่่อการเป็็นแกนนำำ�เครืือข่่ายของ ชุุมชนเขตบางพลััดนั้้�น พบว่่าเครืือข่่ายอาสาสมััครสาธารณสุุข ควรได้้รัับ ทัักษะการสื่�อสารสุุขภาวะเพื่่�อสร้้าง Health Literacy และเครืือข่่าย อปพร. ควรได้ร้ ับั ความรู้�และทักั ษะ “การบริิหารจัดั การสถานการณ์์วิกิ ฤต”

45

เส้น้ ทางสุุขภาวะ...คนบางพลััด

กิิจกรรมที่�่ 7

การประชุมุ เชิงิ ปฏิิบััติกิ าร เพื่่�อสร้้างความร่ว่ มมือื ในการพัฒั นา เครืือข่า่ ยสุขุ ภาวะในชุมุ ชนเมือื ง ของกรุงุ เทพมหานคร

กิิจกรรมนี้้�จััดขึ้้�นเพื่่�อนำำ�เสนอข้้อมููลจากการวิิเคราะห์์ข้้อมููลจาก กิิจกรรมที่่ผ� ่า่ นมาทั้้�งหมด และนำำ�เสนอเครือื ข่า่ ยสุุขภาวะที่่�เป็็นกลุ่�มเป้้าหมาย เพื่่�อแสวงหาความร่่วมมืือและเห็็นถึงึ ช่่องทางในการเข้้าไปร่่วมมืือกัันผลัักดััน สุุขภาวะในระดับั เขต ในการดำำ�เนินิ กิิจกรรมครั้ง� นี้้� เครือื ข่่ายภาครัฐั เป็็นหน่่วย งานเป้้าหมายหลัักที่่�มารัับฟัังและสื่ �อสารเชื่ �อมโยงกัับความต้้องการของคนใน

46

เส้้นทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลัดั

พื้้�นที่่� เครืือข่่ายภาครััฐที่่�เข้้ามาร่่วมกิิจกรรมครั้�งนี้้�ได้้แก่่ ตััวแทนเขตบางพลััด และทีีมศููนย์์บริิการสาธารณสุุข 31 เอิิบ-จิิตร ทัังสุุบุุตร ดัังนั้้�นการพููดคุุย แลกเปลี่�ยนก็็มุ่�งไปในประเด็น็ สุขุ ภาพเป็น็ หลักั ในเวทีีดัังกล่่าวนี้้�เองมีีการระดมความคิิดของกลุ่�มผู้�เข้้าร่่วม ประชุุมราว 100 คนเพื่่�อแสวงหาวิิธีีการพััฒนาเครืือข่่ายสุุขภาวะ พบข้้อมููล ที่่�น่่าสนใจ ดัังนี้้�

ข้้อเสนอแนะแนวทางเพื่่�อสร้้างความ “อยู่่� ดีี มีีสุุข” ให้้กัับ คนในเขตบางพลััด โดยมีีการให้้ข้้อเสนอแนะในแต่ส่ ่่วน ดัังต่อ่ ไปนี้้�

ข้้อเสนอแนะต่่อฝ่่าย/กลุ่�มเครือื ข่า่ ย * เน้้นร่่วมมือื กัันด้้วยความรัักสามััคคีี * เน้น้ การมีสี ่ว่ นร่ว่ มโดยการดึึงกลุ่�มที่่�ไม่ม่ ีีชุุมชน เข้า้ มาร่่วมช่ว่ ยพัฒั นา * มีกี ารจัดั ประชุมุ ขอความร่่วมมืือจากสมาชิกิ ในชุมุ ชนอย่า่ งต่่อเนื่่�อง * ควรดึึงคนในชุมุ ชนเข้า้ มาร่ว่ มช่ว่ ยแก้ป้ ัญั หาของชุมุ ชนตนเอง

ข้้อเสนอแนะต่่อหน่ว่ ยงาน * ควรมีีการประชาสััมพันั ธ์ข์ ้อ้ มููลข่า่ วสารให้ท้ ั่่�วถึงึ และรวดเร็็วยิ่ง� ขึ้�้น * ต้อ้ งการให้ส้ าธารณสุุขศููนย์์ 31 ประชาสัมั พัันธ์ข์ ้อ้ มููลเพิ่่�ม มากขึ้น�้ และเข้า้ ให้ถ้ ึงึ ทุุกกลุ่�มคนในชุุมชน

47

เส้น้ ทางสุุขภาวะ...คนบางพลััด

ข้้อเสนอแนะต่่อเขตบางพลััด * ต้อ้ งการให้้อาสาสมัคั รสาธารณสุขุ เข้้าถึงึ ชุุมชนให้้มากขึ้น�้ * ภาครัฐั ต้อ้ งมีกี ารปราบปรามยาเสพติดิ อย่า่ งจริิงจังั * ต้อ้ งการให้ภ้ าครััฐนำ�ำ กล้้องวงจรปิิดมาติิดในชุมุ ชน เพื่่�อสอดส่อ่ งดููแลความเรียี บร้้อย * ควรจัดั ตั้ง� ศููนย์ก์ ารเรียี นรู้�ในชุมุ ชนเพื่่อ� เผยแพร่่ความรู้� ให้้แก่่สมาชิกิ ในชุมุ ชนของตนเองและใกล้เ้ คียี ง * จัดั ตั้ง� แหล่่งกระจายสิินค้า้ ของชุุมชน เพื่่�อสร้้างรายได้ใ้ ห้แ้ ก่ช่ ุุมชน * จััดหาแหล่่งหรืือสถานที่่เ� พื่่�อการออกกำ�ำ ลังั กายของสมาชิิก ในชุมุ ชนแต่่ละแห่่ง * ภาครััฐต้อ้ งให้้การสนัับสนุุนกิจิ กรรมที่่ช� ุมุ ชนร้อ้ งขอ พร้อ้ มช่่วยสนัับสนุุนงบประมาณ

ข้้อเสนอแนะต่อ่ กิจิ กรรม * ต้อ้ งการให้้มีกี ารจัดั อบรมให้้ความรู้�แก่ผ่ ู้้�นำ�ำ และ คณะกรรมการเพื่่�อจะได้้นำำ�ข้อ้ มููลที่่�ได้ร้ ับั ไปเผยแพร่ต่ ่่อ * ต้อ้ งการให้ม้ ีกี ิจิ กรรมที่่ส� ร้า้ งงาน สร้า้ งรายได้ใ้ ห้ก้ ับั คนในชุมุ ชน * ต้้องการให้้มีีกิิจกรรมส่ง่ เสริิมการอ่า่ นในเด็็กปฐมวัยั * ต้อ้ งการให้้มีีกิจิ กรรมหรือื จัดั อบรมให้้กัับพ่อ่ แม่ผู่้�ปกครอง ในการเลี้�ยงดููบุุตรหลาน * มีกี ารจัดั ตรวจสุขุ ภาพให้้กับั คนในชุมุ ชนโดยเฉพาะผู้�สูงวััย และให้้ความรู้�ในการดููแลสุขุ ภาพ * ต้้องการให้้มีกี ารจัดั อบรมเกี่ย� วกับั สุขุ ภาวะอย่่างต่อ่ เนื่่อ� ง และให้ป้ ระชาชนแต่่ละชุุมชนมีสี ่่วนร่ว่ ม * ต้อ้ งการให้้มีีการจััดฝึกึ อบรมอาชีีพให้้แก่่คนในชุมุ ชน เพื่่�อเป็็นช่่องทางสร้้างรายได้้

48

เส้น้ ทางสุุขภาวะ...คนบางพลัดั

กิจิ กรรมที่่� 8

การอบรมแกนนำำเครือื ข่่าย อปพร. เพื่่�อพัฒั นาทักั ษะการบริิหารจััดการ ภาวะวิกิ ฤต

สืบื เนื่่�องมาจากกิิจกรรมที่่� 4 ได้ว้ ิิเคราะห์ถ์ ึงึ การพััฒนาศักั ยภาพ เครืือข่่ายสุุขภาวะ กลุ่�ม อปพร.ก็็เป็็นอีีกกลุ่�มหนึ่่�งที่่�ต้้องการพััฒนาศัักยภาพ เพื่่�อสามารถทำำ�บทบาทหน้้าที่่� อปพร.ได้้อย่่างมืืออาชีีพ มีีความมั่่�นใจ สร้้างสิ่�งแวดล้้อมที่่�อบอุ่�น ปลอดภัยั ให้ก้ ับั ชาวบางพลัดั เป้า้ หมายของเราครั้ง� นี้้� จึึงมุ่�งให้ผู้้�เข้า้ ร่ว่ มกิจิ กรรมมีคี วามรู้� ความเข้า้ ใจถึงึ ขอบเขตหน้า้ ที่่ใ� นการดำ�ำ เนินิ งานของเครืือข่่าย อปพร. เพื่่�อให้้ผู้�เข้้าร่่วมกิิจกรรมได้้มีีความรู้� และทัักษะ ในการจััดการสถานการณ์์วิิกฤต และสามารถนำำ�ไปปรัับใช้้ได้้อย่่างเหมาะสม โดยมีกี ลุ่�มเป้า้ หมายเป็น็ เครือื ข่า่ ยอาสาสมัคั รป้อ้ งกันั ภัยั ฝ่า่ ยพลเรือื น (อปพร.) ทั้้�งหมด 37 คน

49

เส้้นทางสุขุ ภาวะ...คนบางพลัดั

กิจิ กรรมที่่� 9

การอบรมเชิงิ ปฏิิบัตั ิิการ เรื่่อ� ง แนวคิิดการ ปฏิิบััติิการขัับเคลื่่�อนชุุมชนเพื่่�อการท่่องเที่่�ยวเพื่่�อ เสริิมสร้้างสุุขภาวะยั่่�งยืนื

จากการวิิเคราะห์์และสรุุปข้้อมููลของทีีมงานวิิจััยพบจุุดแข็็ง ที่่เ� ป็น็ ศักั ยภาพของชุมุ ชนชาวบางพลัดั อย่า่ งหนึ่่ง� คือื ศักั ยภาพของพื้้น� ที่่ท�ี่่ส� ามารถ ยกระดับั เป็น็ พื้้น� ที่่ท� ่อ่ งเที่่ย� วเพื่่อ� สร้า้ งฐานเศษฐกิจิ ในระดับั ชุมุ ชนได้ ้ ทางทีมี งาน วิจิ ัยั จึึง คิดิ ว่า่ น่า่ จะมีสี ร้า้ งเครือื ข่า่ ยใหม่แ่ ละพัฒั นาขีดี ความสามารถของกลไก ภาครััฐ ภาคประชาสัังคมและภาคีีเครืือข่่ายสุุขภาพในพื้้�นที่่�กรุุงเทพมหานคร โดยเน้้นการปรัับเปลี่ �ยนข้้อจำำ�กััดที่่�มีีอยู่่�เดิิมไปสู่่�การพััฒนาระบบการจััดการ เครืือข่า่ ยสุุขภาวะของคนในชุมุ ชนเมือื ง

50