...ปริศนาแห่งพุ่มข้าวบิณฑ์... เจดีย์ทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ หรือเจดีย์ยอดทรงดอกบัวตูม ถือเป็นเอกลักษณ์สำคัญของศิลปะสุโขทัย...
Posted by จับเข่าเล่าประวัติศาสตร์ on Tuesday, July 31, 2018 ���繪ҵԷ�����Ѳ�����㹡�á�����ҧ�Ҥ�÷�����͡�ѡɳ��е���Ҫ�ҹҹ ��ѡ�ҹ��������ش����ŧ��������� ���ʶһѵ¡����������§�ʹ���������⢷�� �Է�Ծŷ���ҡ����ҧ�蹪Ѵ �ͧ��Ż�Ѳ������� ��ǹ�˭��Ѻ�Ҩҡ�Թ��������Ѳ���������СѺ��ͧ��� ������ͪҵԵ���ؤ���� �¼�ҹ�ҧ�ͭ����Ԫ�� ��Т������٪� ��ǹ����ҹ����ҷҧ�ç���� �Է�Ծŷҧ�ط���ʹ� ��駷�����Ѻ��ا�ҡ������ ��з��Դ�鹢���繢ͧ���ͧ �������繵�����ҧ���ҵ���蹹�任�Ѻ��ا�ա�ҡ��� ʶһѵ¡����ͧ�·��Ѻ���ͧ�繻���ѵ���ʵ���� ������������ó������������þ���ѧ ��駡������ ���Ѻ�ط���ʹ�������ԧ �ѧ�������ҡ��ҳʶҹ ��辺���������㹴Թᴹ��� �� ���ʶٻ��� ��л�ҧ�� ����Ѵ������� �ʶ� ����� �繵��ط����������⢷�� ��ṡ�����ѡɳ��ٻ�ç�ѧ���
1. ������ç�͡��ǵ��
2. ������ç�Цѧ���ʹ͡��Ǥ���
3. ������ç��л�ҧ��
4. ����ɺ� ���� ������ҹ
5. �������
6. ���ç����ҷ
1. ������ç�͡��ǵ��
������Ẻ������ʹ���ٻ�͡��ǵ�� �������¡�ѹ��� �ç�������ǺԳ�� ���ͷç����
��������˹������ҵ���������������������Ժ �������ҵ��ҧͧ���ա�èѴ������оط��ٻ���� 4 ��� �蹷����� �Ѵ��оѧ�Թ ���ͧ��⢷�� ������ç�͡��ǵ�����ٻ�ç�٧��ʧ�ҧ�� �ҹ�����ҧ��Ἱ�ѧ�����������ѵ���ʫ�Ŵ���蹡ѹ 3 ���� 4 ��� �Ѵ�����繰ҹ��蹿�ҫ��ѹ����ҧ�٧�ͧ�Ѻ����ҵ� �������ҧ��觾������иҹ�Ѵ��Ҹҵ� ��������ͧ��⢷�� ����Ӥѭ�ͧŧ����� ����иҹ�ç�͡��ǵ���Ѵ����������������Ѫ����� �ѡ��ҳ�����йѡ����ѵ���ʵ����Żоҡѹ¡��ͧ��� ������ç��ǵ�� ��ʶһѵ¡���Ẻ��⢷��������ŻԹ��⢷�¤ԴẺ���ҧ�ͧ����� ������Ẻ���������ҧ��������ͧ��ҧ � �������⢷����ҹ�� ����ա�����ҧ���������¡�ا�����ظ�����
������ç�͡��ǵ����ҷ������ѡ�ҹ��ҡ������������ͧ��ҧ � �������⢷������ͧ����¡ѹ �� �Ѵ��Ҹҵ� �Ѵ��оѧ�Թ �Ѵ������ �Ѵ�ѡ�Գ���� �Ѵ�����ͺ �Ѵ����� �Ѵ��ȡ���� ��з�����������Ѫ����� �ջ�ҡ�����Ѵ������� �Ѵ�ǹ����ط��¹��� �Ѵ���� �Ѵ����
���ç�͡��ǵ���繢�͢��Դ�ѹ�ҹҹ��� ���ç�ѹ���㨨ҡ���� �ѡ��ҳ�����йѡ����ѵ���ʵ����Ż����ǤԴ���ᵡ��ҧ�ѹ���·�ɮ� �ѧ���
���稾����Һ��ǧ���� �������Ҵ�ç�Ҫҹ��Ҿ �ç�ԹԨ������ ��Ҩ��Ẻ���ҧ�Ҩҡ���չ (��) ���ǴѴ�ŧ�����������Ѻ��кǹ��ê�ҧ�ͧ�� ���·ç����Ҿ������չ�ҡ���ѧȾ��ҳ�˹ѧ��� "�Թ����÷�� ������� " (�.�. 1928) ���ѡɳ�Ẻ���ҧ����¤�֧�����ҧ ��Сͺ�Ѻ�������⢷�����ա�õԴ��͡Ѻ�չ���ҧ���Դ�
��ʵ�Ҩ������Ż ������� �դ���������ͧ��Ż��� � �Ҩ���ѺẺ���ҧ�Ҩҡʶһѵ¡���Ẻ ����ૹ (Saracenic style) ���� �������ѡɳ��ٻ�ç����¤�֧�Ѻ�ʹ������� ��������Դ (mosque)�ͧ���������ͪ������Ѻ�
��ʵ�Ҩ�������� ���� ������������㹺���������ͧ "�Է�ԾŢͧ�Թ��µ����Ż�� " �˹ѧ��� Indian Art & Letters (�.�. 1950) ��� ��ç���ҧ�ͧ���Ẻ����������Ҩ��Ҩҡ�ٻ�ç�ͧ�Ⱥ�èؾ�к���Ѱԅ
��¡�����Ŵ� �դ����������˹ѧ��� Towards a History of Sukhodaya Art ���
�������䷤�����Ẻ���ҧ�Ҩҡ�����ͧ����èؾ�к�������ԡ�ҵآͧ�ѧ�� ����մ͡��ǵ���
�Ҩ����Ե�(��СԵ) ��Ǻ���� �դ�����繵���Ƿҧ�ط���Ѫ������ҹ�˹ѧ��� ����ѵ���;�о����㹻������ ��� �������ҧ���ç�͡��ǵ�� ���Ѻ�Է�Ծ��Ҩҡ�ԡ���آ�Ǵ� �ҡ��ҹ��� ����¹�ҹ����ҧ�������ŧ���������������ҧ �.�. 1500-1600�
��������ʵ�Ҩ���� ��. �.�.�. ������ز� �آ���ʴ�� �դ��������� � ���Ҩҡ�ç�ͧ�ʹ����ҷẺ���.. ���
2. ���ç�Цѧ ���ʹ͡��Ǥ���
�ѡ���¡�ѹ�·������� Ẻ�ѧ�� �����ɮ��������������Ѻ�Է�Ծ��Ҩҡ�ѧ���µç ���ҾԨ�ó����ͧẺ���ҧ��Ż����� ���������Է�Ծŷҧ��ŻТͧ�ѧ��������ҡ�ѡ ��������з���Է�ԾŢͧ��оط���ʹ��Թ�ҹ�ҡ�ѧ�ҷ�ջ�������������������Ѫ����¹�� �Է�Ծ���Ż��Թ���������ҡ����� �� ʡ�Ū�ҧ����-�ʹ� (Pala-Sena School) ʡ�Ū�ҧ�������(Orissan School) ���ʡ�Ū�ҧ��� (Chola School)
���ç�ЦѧẺ��⢷���������ѡɳз���͡���¹�Ҩҡ�ѧ���µç ����Ẻ�����ŻԹ��⢷�»�д�ɰ��鹨ҡ��ü����ҹ����������Ѵ�蹡���� ������ٻ�ç�٧��§�� �ѹ���Է�Ծŷ�����Ҩҡ�������ҹẺ���ҧ�ͧ���Ẻ���� ������ �� ��û�д�ɰ�ҹ�٧���ѹ���ª�� ��û�д�ɰ��ǻҡ�Цѧ ��÷��ٻ�ç�Цѧ���ͧ�͡㹵����Фʹ���ǹ����繻ҡ�Цѧ ���ҧͧ���ա�èѴ������д�ɰҹ��оط��ٻ��� 4 ��� �� ����Ѵ�ҧ��� ����Ѵ������ó���� ����Ѵ����� ���������Ѫ����� ����Ѵ������ ����Ѵ�鹨ѹ��� �������Ѵ�Ҿ�кҷ���� ��������ͧ��⢷�� �繵�
������ç�Цѧͧ�����˭����ش����ͧ�����������ŷ���ش���� ����Ѵ������ó���� ���躹�Թ�ҡ�ҧ���ͧ����Ѫ�����
������ç�͡��ǵ�� ���� �ç�������ǺԳ��
���ç�Цѧ ���� �͡��Ǥ���
������ç��л�ҧ��
�������
เมื่อกล่าวถึง “เจดีย์” บางท่านมักนึกถึง “เจดีย์ทรงระฆัง” โดยลืมหรือนึกไม่ถึงว่า “ปรางค์” ก็เป็นเจดีย์ชนิดหนึ่งด้วย
คำว่าเจดีย์หมายถึงปูชนียสถานในพระพุทธศาสนา โดยมิได้บ่งชี้ไปถึงลักษณะรูปทรงแต่อย่างใด เจดีย์ที่มียอดทรงดอกบัวตูมอันเป็นรูปแบบเฉพาะของศิลปะสุโขทัย เรียกกันโดยบ่งบอกรูปทรง คือ เจดีย์ยอดทรงดอกบัวตูม บ้างก็เรียกว่า เจดีย์ทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ เจดีย์ทรงทะนาน ก็เรียก
คำที่มีความหมายใกล้เคียงกับเจดีย์ คือ สถูป ใช้ปะปนกันมาตั้งแต่สมัยพุทธกาล หรือก่อนหน้านั้นขึ้นไปอีก
สถูปบ่งชี้ความหมายของสิ่งที่ก่อสร้างไว้สำหรับประดิษฐานพระบรมอัฐิ หรือบรรจุอัฐิของผู้ควรแก่การเคารพบูชา รูปทรงของสถูปมีทรงโอคว่ำเป็นสำคัญ คงเลียนลักษณะของกองพูนดินเหมือนหลุมฝังศพ เจดีย์มีความหมายพ้องกับสถูปโดยมีความหมายอื่นอยู่ด้วย คือสิ่งก่อสร้างสำหรับเป็นที่ระลึกหรือเพื่อประดิษฐานพระพุทธรูป ความหมายที่พ้องกันของเจดีย์กับสถูปทำให้เกิดใช้ปะปนกัน คนไทยคุ้นเคยกับคำว่าเจดีย์มากกว่า ใช้เรียกกันจนติดปาก
อย่างไรก็ดี คำว่าเจดีย์ใช้คู่กับคำว่าสถูป เป็น สถูปเจดีย์ ก็มีผู้ใช้เพื่อระบุว่าเป็นสิ่งก่อสร้างที่มีพระบรมอัฐิของพระพุทธเจ้าประดิษฐานอยู่ ซึ่งตรงกับที่เรียกว่า พระธาตุ พระบรมธาตุ หรือพระศรีรัตนมหาธาตุ
ในสมัยโบราณการสร้างเจดีย์ทรงระฆังแพร่หลายพร้อมพุทธศาสนาจากอินเดียไปเป็นที่นิยมในประเทศศรีลังกา รูปทรงและองค์ประกอบสำคัญของสถูปยังคงอยู่โดยมีการปรับเปลี่ยน จนมีแบบเฉพาะเรียกว่า เจดีย์แบบลังกา (รูปที่ 1)
ทรงโอคว่ำก็ยังเป็นลักษณะสำคัญเรียกว่า อัณฑะ ส่วนนี้เทียบกับเจดีย์ทรงระฆังของไทยก็คือ องค์ระฆัง หรือทรงระฆังเหนือขึ้นไปจากอัณฑะมีทรงสี่เหลี่ยมเรียกว่า หรรมิกา หมายความกันไปหลายอย่างว่าเป็นรูปจำลองของอาคารที่ซ้อนกันเป็นชั้นก็มี หรือหมายถึงรั้วที่กั้นล้อมพระศรีมหาโพธิ์ที่พระพุทธเจ้าตรัสรู้ก็มี และยังความหมายอื่นอีก ชาวไทยเรียกทรงสี่เหลี่ยมนี้ว่า บัลลังก์
เหนือจากหรรมิกาคือ ฉัตราวลี ในศิลปะอินเดียเป็นแผ่นวงกลมมีความหมายแทนร่ม หรือฉัตรของพระมหากษัตริย์ เมื่อทำแผ่นวงกลมหลายแผ่นซ้อนเรียงลดขนาดเป็นลำดับคล้ายฉัตรที่มีหลายชั้นจึงมีทรงเป็นรูปทรวกรวย ลักษณะที่พัฒนาไปมากแล้วของฉัตราวลีในศิลปะลังกาเมื่อแพร่หลายเข้ามาในดินแดนไทยก็ปรับเปลี่ยนไปอีก แผ่นวงกลมเรียงซ้อนติดกัน รูปนอกเป็นทรงกรวย ดูคล้ายวงแหวนซ้อนเรียงกันเป็นชุดโบราณ ท่านคงเห็นว่าคล้ายปล้องของ ปี่ไฉน จึงเรียกส่วนนี้ว่า ปล้องไฉน
เนื่องจากส่วนสำคัญทั้งสามดังกล่าวข้างต้น มีอยู่ที่เจดีย์ทรงระฆังในศิลปะไทย เค้าโครงก็คล้ายคลึงกับเจดีย์ทรงระฆังของศิลปะลังกา และคงประกอบกับทราบกันว่าพุทธศาสนาในประเทศไทยตั้งแต่ราวครึ่งแรกของพุทธศตวรรษที่ 19 แพร่หลายมาจากประเทศศีลังกาจึงนิยมเรียกเจดีย์ทรงระฆังว่า เจดีย์ทรงลังกา แต่นอกเหนือจากอิทธิพลของศิลปะลังกาแล้ว ยังมีที่แพร่หลายมาจากประเทศพม่าสมัยเมืองพุกามซึ่งเจริญรุ่งเรืองอยู่ในระหว่างพุทธศตวรรษที่ 16-18
แรงบันดาลใจจากพุทธศาสนา และศิลปกรรมที่มีอยู่ในสมัยเมืองพุกามมีที่มาทั้งจากศิลปะอินเดีย และศิลปะลังกา ผ่านการปรับปรุงจนมีลักษณะเฉพาะ ช่วงเวลาที่ศิลปะของไทยแห่งราชธานีสุโขทัย และ ราชธานีเชียงใหม่เริ่มเจริญรุ่งเรืองขึ้นนั้นอยู่ในสมัยปลายหรือแรกสิ้นสุดของอาณาจักรพุกาม อย่างไรก็ตาม พุทธศาสนาและศิลปกรรมของไทย โดยเฉพาะที่แคว้นล้านนาและสุโขทัย ก็ยังเกี่ยวข้องอย่างใกล้ชิดกับพุทธศาสนาและศิลปกรรมแห่งอาณาจักรพุกามในอดีต
เจดีย์ทรงระฆังของล้านนา
ราชธานีทางเหนือ คือเมืองเชียงใหม่ศูนย์กลางแห่งศิลปกรรมล้านนามีความเจริญอย่างยิ่ง เรียกกันว่ายุคทองของล้านนาตั้งแต่ราวครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ 20
ศิลปกรรมของล้านนาที่มีพัฒนาการมาจนถึงช่วงเวลานั้น มีรูปแบบสำคัญของเจดีย์ทรงระฆังอยู่ด้วยก่อนที่จะมีรูปแบบและแบบแผนเฉพาะ เจดีย์ทรงนี้ได้รับแรงบันดาลใจจากเจดีย์ทรงระฆังแบบหนึ่งของศิลปะพุกาม เช่น เจดีย์ที่ชื่อว่า ฉปัต (พิเศษ เจียจันทร์พงษ์. “เจดีย์ทรงกลมแบบพื้นเมืองเชียงแสน” โบราณคดี ปีที่ 2/1.2511: 115) ชื่อเรียกเจดีย์ตามชื่อพระเถระชาวมอญผู้สร้าง ท่านเคยไปบวชเรียนพุทธศาสนาที่ประเทศลังกาอยู่หลายปี ครั้นกลับสู่บ้านเกิดจึงได้สร้างเจดีย์องค์นี้ (ในราวกลางพุทธศตรรษที่ 18) โดยได้รับแรงบันดาลใจมาจากเจดีย์ทรงระฆังของศิลปะลังกา ระเบียบสำคัญของเจดีย์องค์นี้ที่ควรกล่าวถึง คือฐานกลมซ้อนกันรองรับทรงระฆัง (รูปที่ 2)
เจดีย์ทรงระฆังในศิลปะล้านนาอาจเริ่มรับอิทธิพลจากเจดีย์แบบดังกล่าวของศิลปะพุกามตั้งแต่ราวกลางพุทธศตวรรษที่ 19 ภายหลังจากคลี่คลายอยู่ระยะหนึ่ง ก็กลายมามีลักษณะใหม่โดยเพิ่มฐานสี่เหลี่ยมยกเก็จ ทรงของฐานข้างสูงฐานแบบพิเศษนี้ รองรับชุดวงแหวนเรียงซ้อนประกอบกันเป็นจังหวะคล้ายรูปฐานกลมสามฐาน ตั้งซ้อนลดหลั่นกันขึ้นไป ซึ่งคลี่คลายมาจากระเบียบที่มีอยู่ของเจดีย์ฉปัต ทำให้ความสูงขององค์เจดีย์เพิ่มมากยิ่งขึ้นขนาดของทรงระฆังที่ตั้งซ้อนขึ้นไปจึงย่อมมีขนาดเล็กตามลำดับไปด้วย เหนือทรงระฆังมักมีบัลลังก์รับส่วนยอดทรงกรวยที่มีขนาดเล็กตามไปอีก
เจดีย์ทรงนี้เป็นสักษณะเฉพาะของศิลปะล้านนา ที่ยังมีสภาพสมบูรณ์ และมีชื่อเสียงคือเจดีย์พระธาตุหริภุญไชย จังหวัดลําพูน (รูปที่ 3) สําหรับในเมืองเชียงใหม่ มีอยู่หลายแห่ง เป็นต้นว่าที่วัดร้างปัจจุบันอยู่ในบริเวณหอประชุมติโลกราช วัดกิติ ซึ่งเป็นวัดร้างเช่นกัน อยู่ภายใน บริเวณของโรงเรียนอนุบาลเชียงใหม่
ทรวดทรงสูงเพรียวของเจดีย์ทรงระฆังแบบล้านนา เมื่อมองโดยรวม เป็นทรงแท่งสี่เหลี่ยมของส่วนฐาน รองรับองค์เจดีย์ทรงกรวย ขนาดใหญ่ที่มีความสูงเพรียว แตกต่างจากแบบแผน และรูปทรงที่ป้อมเตี้ยกว่าของเจดีย์ทรงระฆังแบบสุโขทัย (รูปที่ 4) และแบบของกรุงศรีอยุธยา
ศิลปกรรมจากต่างเมืองต่างท้องถิ่นที่มีลักษณะบางประการ คล้ายคลึงกัน มักเกิดจากที่มีการติดต่อสัมพันธ์ซึ่งกันและกันมากกว่าคล้ายกันโดยบังเอิญ ยิ่งเขตแดนใกล้กันการถ่าย-รับอิทธิพลศิลปวัฒนธรรมก็เป็นไปอย่างใกล้ชิดยิ่งขึ้น
เจดีย์ซึ่งเป็นศิลปะสาขาสถาปัตยกรรมจึงบอกเล่าความเป็นไปในประวัติศาสตร์บางด้าน แนวความเชื่อทางศาสนาอันเป็นแรงบันดาลใจสําคัญในการสร้างศิลปกรรมในอดีต เมื่อเผยแพร่จากแหล่งหนึ่งไปยังอีกแหล่งหนึ่งก็นําเอาศิลปกรรมอันเป็นอุปกรณ์สําคัญที่ช่วยสื่อถึงแนวความคิด คําสอนไปด้วย ศิลปกรรมจึงควบคู่กับศาสนา คล้ายกับเป็นสัญลักษณ์ อย่างหนึ่งของศาสนา สัญลักษณ์ประเภทนี้แตกต่างกันไปตามเงื่อนไขเพาะของท้องถิ่น และเงื่อนไขนี้เอง คือแนวทางสร้างสรรค์ทางศิลปกรรมอย่างหนึ่งด้วย รูปแบบเฉพาะของเจดีย์ทรงระฆังของล้านนาใช้เวลาเกินกว่าครึ่งศตวรรษ หากเทียบกับช่วงเวลาสำหรับการมีรูปแบบเจดีย์ทรงยอดดอกบัวตูมของศิปละสุโขทัยอาจเป็นไปได้ว่าช่างสุโขทัยใช้เวลาในการพัฒนารูปแบบเจดีย์ของตนน้อยกว่า
เจดีย์ทรงยอดดอกบัวตูมของสุโขทัย
เจดีย์ทรงออกดอกบัวตูมของศิลปะสุโขทัยแสดงให้เห็นว่า เกี่ยวข้องกับรูปแบบศิลปะมากแหล่งกว่าเจดีย์ทรงระฆังของศิลปะล้านนา
สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ทรงตั้งข้อสังเกตไว้ เมื่อ พ.ศ. 2444 พิมพ์อยู่ในหนังสือ จดหมายระยะทางไปพิษณุโลก (2506/65) ดังนี้ “ฐานเป็นแว่นฟ้าสามชั้น ชั้น 4 โกลนที่เป็นองค์ปรางค์… ยอดคล้ายพระเจดีย์ลังกา” พระเจดีย์ลังกาตามความหมายของพระองค์คือเจดีย์ทรงระฆัง
ข้อสังเกตของสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ น่าจะเป็นจริง กล่าวคือ ส่วนสําคัญที่เรียกว่า เรือนธาตุ (ชั้น 4) เป็นทรงแท่งสี่เหลี่ยมหยักมุมตั้งอยู่เหนือฐานสูง ทรงกลีบขนุน ตั้งประดับอยู่บนหยักมุมของทรงแท่ง เรือนธาตุและการประดับดังกล่าวจึงปรับปรุงมาจากที่มีอยู่ส่วนเดียวกันอันเป็น ลักษณะเฉพาะของปรางค์ (โกลนที่เป็นองค์ปรางค์) เหนือขึ้นไปคือทรงดอกบัวตูมซึ่งตอนบนสอบเรียว ต่อเนื่องขึ้นไปด้วยชุดวงแหวนและทรงกรวยขนาดเล็ก องค์ประกอบส่วนนี้ที่มีอยู่เป็นประจําที่ส่วนยอดของเจดีย์ทรงระฆัง (ยอดคล้ายพระเจดีย์ทรงลังกา) คือ ชุดวงแหวนเทียบกับปล้องไฉน ทรงกรวยเทียบกับปลี (รูปที่ 5)
การที่ปล้องไฉนและปลี ต่อขึ้นเป็นยอดของทรงดอกบัวตูมเลยทีเดียวโดยไม่มีบัลลังก์สี่เหลี่ยมคั่นอยู่นั้น ผิดไปจากแบบแผนของเจดีย์ทรงระฆังของลังกา แต่เจดีย์ทรงระฆังแบบหนึ่งของสมัยเมืองพุกาม ก็ไม่ทําบัลลังก์ทรงสี่เหลี่ยมเหนือทรงระฆัง อนึ่ง หากนึกภาพว่ายอดทรงดอกบัวตูมที่สอบขึ้นบนอย่างรวดเร็ว เกิดมีบัลลังก์สี่เหลี่ยมตั้งอยู่ และต่อยอดด้วยปล้องไฉน กับปลี ส่วนนี้คงมีรูปนอกและปริมาตรที่ขัดแย้งทําให้ดูประหลาด ช่างของสมัยสุโขทัยคงคำนึงถึงเรื่องนี้ เพราะศิลปะสุโขทัยดังเช่นพระพุทธรูปซึ่งมีเอกลักษณ์ที่รู้จักกันทั่วไปในด้านของความประสานกลมกลืนทั้งเส้น รูปนอก และปริมาตรของรูปทรงสุนทรียภาพเช่นนี้ คือภาพรวมของศิลปสถาปัตยกรรมแบบสุโขทัยที่รู้จักกันโดยทั่วไป
ทรงดอกบัวตูมเป็นข้อขบคิดกันมานานว่ามีแรงบันดาลใจจากที่ใด ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.ม.ร.ว.สุริยว สุขสวัสดิ์ มีความเห็นว่าคงมาจาก ทรงของยอดปราสาทแบบขอม (“เจดีย์ ทรงพุ่มข้าวบิณฑ์” ศิลปวัฒนธรรม ปีที่ 11/8, 2533 : 31-35) อนึ่ง หากจะพิจารณาว่าการกลายมาเป็นทรงดอกบัวตูมเกิดจากแรงบันดาลใจ จากทรงระฆังหรือรวมทั้งทรงศิขรที่เป็นส่วนยอดของเจดีย์-วิหารสมัย เมืองพุกามเพราะมีปริมาตรและรูปทรงใกล้เคียงกัน ก็อาจเป็นได้เช่นกัน
การพิจารณาเจดีย์ทรงยอดดอกบัวตูมข้างต้น ทําให้เชื่อว่าสุโขทัยมีความเกี่ยวข้องกับแหล่งอิทธิพลศิลปะขอม และอิทธิพลศิลปะพุกามเป็นสําคัญ ทั้งนี้แตกต่างจากเจดีย์ทรงระฆังแบบล้านนา ที่สังเกตได้เพียงแบบแผนบางประการ ที่คลี่คลายจากศิลปะพุกามเพียงแหล่งเดียว แหล่งบันดาลใจทางศิลปะที่มีมากกว่าแหล่งเดียวของศิลปะสุโขทัย และอาจจะประกอบจากเงื่อนไขทางประวัติศาสตร์ทางการเมืองของสุโขทัย ราวไม่ก่อนรัชกาลของพระเจ้าเลอไทที่คงมีส่วนผลักดันให้คิดหารูปแบบเฉพาะของเจดีย์ เพื่อเป็นสัญลักษณ์สําหรับราชธานี หากเป็นดังข้อสันนิษฐานนี้ เจตนาจะให้มีเจดีย์อย่างที่คิดไว้โดยปรับปรุงจากรูปแบบที่รู้จักกันอยู่ก่อน ก็น่าจะทําให้เกิดรูปแบบของเจดีย์ทรงยอดดอกบัวตูมได้อย่างรวดเร็ว ซึ่งมิใช่การเกิดตามขบวนการของวิวัฒนาการโดยตรงที่ต้องมีระยะเวลาเป็นเงื่อนไขสําคัญ
เจดีย์ทรงปรางค์ของกรุงศรีอยุธยา
กรุงศรีอยุธยาได้รับการสถาปนา เมื่อราชธานีทางเหนือเจริญรุ่งเรืองขึ้นแล้ว ราชธานีของภาคกลางแห่งนี้ อยู่ในแหล่งที่สืบทอดความเกี่ยวข้องอย่างลึกซึ้งจากศิลปวัฒนธรรมขอมสมัยเมืองพระนคร จึงมีการปรับปรุงลักษณะของปราสาทแบบขอมในศิลปะลพบุรี (บางท่านเรียกว่าปรางค์ขอม) โดยมีวิวัฒนาการมานานร่วมศตวรรษ หรือกว่านั้นก่อนที่มีรูปแบบเฉพาะของปรางค์สมัยกรุงศรีอยุธยาตอนต้น (รูปที่ 6) ต่อจากนั้นก็มีวิวัฒนาการมาอีกอย่างต่อเนื่อง ผ่านสมัยกรุงศรีอยุธยาตอนปลายมาเป็นปรางค์แบบรัตนโกสินทร์
การเกี่ยวข้องของรูปแบบเจดีย์ศรีอยุธยาจากสามราชธานี
เจดีย์ทรงปรางค์แบบของกรุงอยุธยาเป็นทรงแท่งเหลี่ยมหยักมุมคล้ายทรงฝักข้าวโพด เจดีย์ที่มียอดทรงดอกบัวตูมของสุโขทัย มีฐานสี่เหลี่ยมหลายชั้น ตั้งซ้อนลดหลั่นรองรับทรงแท่งหยักมุม โดยมีทรงดอกบัวตูมเป็นยอดเจดีย์ทรงระฆังของเชียงใหม่ หรือเรียกรวมว่าแบบล้านนา มีทรงแท่งหยักมุม รองรับทรงกรวยสูง ดังนี้สะท้อนสุทรียภาพที่แตกต่างของศิลปะแต่ละราชธานี
สุโขทัยก่อนตกอยู่ใต้อํานาจของกรุงศรีอยุธยามีความใกล้ชิดกับเชียงใหม่ จึงมีการแลกเปลี่ยนถ่ายเททางด้านพุทธศาสนาและศิลปกรรมซึ่งกันและกันดังที่ทราบกันอยู่ เช่นมีการสร้างเจดีย์ทรงยอดดอกบัวตูมที่วัดสวนดอกเมืองเชียงใหม่ (รูปถ่ายเก่าในหนังสือชินกาลมาลีปกรณ์ แสง มนวิทูร ผู้แปล. 2501 รูปที่ 2) ลักษณะบางประการของเจดีย์ทรงระฆังและเจดีย์ทรงอื่นของล้านนา ก็เข้าปะปนอยู่กับเจดีย์รายบางองค์ ในวัดเจดีย์เจ็ดแถว เมืองศรีสัชนาลัย และในวัดมหาธาตุ สุโขทัย อนึ่ง เจดีย์ทรงยอดดอกบัวตูมก็ยังไม่เคย พบในกรุงศรีอยุธยาเลย
รูปแบบที่แตกต่างกันของเจดีย์ทรงระฆังแบบล้านนา เจดีย์ทรงยอดดอกบัวตูมแบบสุโขทัย และเจดีย์ทรงปรางค์แบบกรุงศรีอยุธยา ย่อมเกิดจากเงื่อนไขนานาประการที่แตกต่างกันของท้องถิ่น
การเกิดรูปแบบเฉพาะของเจดีย์ มิได้เกิดขึ้นโดยไม่มีพื้นฐานใด ๆ มาก่อน ตรงกันข้ามรูปแบบศิลปะที่มีอยู่ก่อนย่อมเป็นแนวทาง ในการปรับปรุงที่จะกลายเป็นแนวของวิวัฒนาการสายใหม่ หากเมื่อมีการปรับปรุงหรือเปลี่ยนแปลงใด ๆ ที่ผิดปกติไปจากความนิยม หรือจากแนววิวัฒนาการย่อมเกิดจากผลกระทบที่มาจากทางใดทางหนึ่ง เช่น แนวความเชื่อทางศาสนา การเมือง เศรษฐกิจ เป็นต้น